- આદર્શ આચાર સંહિતા એ ચૂંટણી દરમિયાન તમામ હિસ્સેદારો દ્વારા સ્વીકૃત નિયમ છે. તેનો ઉદ્દેશ્ય પ્રચાર, મતદાન અને મતગણતરી સુવ્યવસ્થિત, સ્વચ્છ અને શાંતિપૂર્ણ રાખવા અને શાસક પક્ષો દ્વારા રાજ્યની મશીનરી અને નાણાંનો દુરુપયોગ અટકાવવાનો છે.
National News : ચૂંટણી પંચે શનિવારે બપોરે 3:30 વાગ્યે લોકસભા ચૂંટણીની તારીખોની જાહેરાત કરી છે. આ સાથે દેશભરમાં આદર્શ આચાર સંહિતા (MCC) પણ લાગુ થયી છે. દેશમાં આચારસંહિતાનો ઈતિહાસ ઘણો જૂનો છે.
આચારસંહિતાનો ઇતિહાસ
તે 1960 માં કેરળ વિધાનસભા ચૂંટણી દરમિયાન ઉદ્દભવ્યું હતું, જ્યારે વહીવટીતંત્રે રાજકીય પક્ષો માટે આચારસંહિતા બનાવવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો. ચૂંટણી પંચના મતે આચાર સંહિતાનું વર્તમાન સ્વરૂપ છેલ્લા 60 વર્ષના પ્રયાસો અને વિકાસનું પરિણામ છે.
આદર્શ આચાર સંહિતા એ ચૂંટણી દરમિયાન તમામ હિસ્સેદારો દ્વારા સ્વીકૃત નિયમ છે. તેનો ઉદ્દેશ્ય પ્રચાર, મતદાન અને મતગણતરી સુવ્યવસ્થિત, સ્વચ્છ અને શાંતિપૂર્ણ રાખવા અને શાસક પક્ષો દ્વારા રાજ્યની મશીનરી અને નાણાંનો દુરુપયોગ અટકાવવાનો છે. પરંતુ, તેને કોઈ કાનૂની માન્યતા નથી. જો કે, સુપ્રીમ કોર્ટે અનેક પ્રસંગોએ તેની માન્યતા યથાવત રાખી છે. ચૂંટણી પંચ આચારસંહિતાના કોઈપણ ઉલ્લંઘન માટે તપાસ કરવા અને સજા કરવા માટે સંપૂર્ણ રીતે અધિકૃત છે.
ચૂંટણીની તારીખો જાહેર થતાની સાથે જ આચારસંહિતા અમલમાં આવશે
આ સંહિતા ચૂંટણી પંચ દ્વારા ચૂંટણી કાર્યક્રમની જાહેરાત થતાંની સાથે જ અમલમાં આવે છે અને જ્યાં સુધી ચૂંટણી પ્રક્રિયા પૂરી ન થાય ત્યાં સુધી અમલમાં રહે છે. ‘લીપ ઓફ ફેથ’ નામથી પ્રકાશિત પુસ્તકમાં લખવામાં આવ્યું છે કે, ‘ધી કોડ છેલ્લા 60 વર્ષોમાં તેના વર્તમાન સ્વરૂપમાં વિકસિત થયો છે. કેરળમાં 1960ની વિધાનસભા ચૂંટણી દરમિયાન તેનો ઉદ્ભવ થયો હતો, જ્યારે વહીવટીતંત્રે રાજકીય પક્ષો માટે ‘આચારસંહિતા’ વિકસાવવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો.’
આ પુસ્તક ચૂંટણી પંચ દ્વારા ભારતમાં ચૂંટણીની સફરના દસ્તાવેજીકરણ માટે પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યું હતું. પુસ્તક વાંચે છે, ‘ભારતના ચૂંટણી પંચ દ્વારા 26 સપ્ટેમ્બર, 1968ના રોજ મધ્ય-ગાળાની ચૂંટણીઓ 1968-69 દરમિયાન ‘લઘુત્તમ આચાર સંહિતા’ના શીર્ષક હેઠળ પ્રથમ વખત આદર્શ આચાર સંહિતા જારી કરવામાં આવી હતી. આ કોડમાં 1979, 1982, 1991 અને 2013માં વધુ સુધારો કરવામાં આવ્યો હતો.
‘ચૂંટણી દરમિયાન રાજકીય પક્ષોની ભૂમિકા અને જવાબદારીઓ: ચૂંટણી પ્રચાર અને પ્રચાર દરમિયાન લઘુત્તમ આચાર સંહિતાનું પાલન કરવા માટે રાજકીય પક્ષોને અપીલ’, 1968 અને 1969ની મધ્યવર્તી ચૂંટણીઓ દરમિયાન પ્રમાણભૂત રાજકીય વર્તન અને આચરણ દર્શાવતો દસ્તાવેજ છે. કમિશન તૈયાર કર્યું હતું.
શાસક પક્ષોના વર્તન પર નજર રાખવી
નિર્વાણ આયોગે 1979માં રાજકીય પક્ષોની પરિષદમાં ‘સત્તામાં રહેલા પક્ષો’ના આચરણ પર દેખરેખ રાખતો વિભાગ ઉમેરીને સંહિતાનું એકીકરણ કર્યું. શક્તિશાળી રાજકીય કલાકારોને તેમના પદનો અયોગ્ય લાભ મેળવવાથી રોકવા માટે વ્યાપક માળખા સાથે સુધારેલી સંહિતા જારી કરવામાં આવી હતી.
સંસદીય સમિતિએ 2013માં ભલામણ કરી હતી કે ચૂંટણી પંચને તેની સત્તાનો ઉપયોગ કરવામાં કોઈ છટકબારી ન રહે તે સુનિશ્ચિત કરવા માટે આદર્શ આચાર સંહિતાને વૈધાનિક દરજ્જો આપવામાં આવે. સમિતિએ ભલામણ કરી હતી કે આદર્શ આચારસંહિતા ચૂંટણીની સૂચનાની તારીખથી લાગુ કરવામાં આવે અને જાહેરાતની તારીખથી નહીં; ઉમેદવારોની ચૂંટણી ખર્ચ મર્યાદામાં સુધારો કરીને તેને વધુ વાસ્તવિક બનાવવા; ફાસ્ટ-ટ્રેક અદાલતોએ 12 મહિનામાં ચૂંટણી વિવાદોનો નિર્ણય કરવો જોઈએ અને સ્વતંત્ર સાંસદોને ચૂંટણીના છ મહિનાની અંદર કોઈપણ રાજકીય પક્ષમાં જોડાવાની મંજૂરી આપવી જોઈએ.
આચારસંહિતાના અમલ દરમિયાન આ બાબતો પર પ્રતિબંધ
ભૂતપૂર્વ મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર એસ.વાય. કુરેશીએ તેમના કાર્યકાળ દરમિયાન આદર્શ આચાર સંહિતાને કાયદેસર બનાવવાનું ભારપૂર્વક સમર્થન કર્યું હતું. તેનો ભંગ કરનાર આગેવાનો સામે કડક કાયદાકીય કાર્યવાહી કરવા તેમણે સૂચન કર્યું હતું. ચૂંટણી પંચના જણાવ્યા અનુસાર, આદર્શ આચાર સંહિતા કહે છે કે કેન્દ્ર અને રાજ્યોમાં સત્તામાં રહેલી પાર્ટીએ ખાતરી કરવી જોઈએ કે તે પ્રચાર માટે તેની સત્તાવાર સ્થિતિનો ઉપયોગ ન કરે.
આદર્શ આચાર સંહિતા અનુસાર મંત્રીઓ અને અન્ય સરકારી અધિકારીઓ કોઈપણ સ્વરૂપે નાણાકીય અનુદાનની જાહેરાત કરી શકતા નથી. સત્તામાં રહેલા પક્ષની તરફેણમાં મતદારોને પ્રભાવિત કરવાની અસર હોય તેવા કોઈ પ્રોજેક્ટ કે યોજનાની જાહેરાત કરી શકાતી નથી અને પ્રધાનો પ્રચાર હેતુ માટે સત્તાવાર મશીનરીનો ઉપયોગ કરી શકતા નથી.
ભારત 18મી લોકસભાની ચૂંટણીની તૈયારી કરી રહ્યું છે, જેનું શેડ્યૂલ શનિવારે જાહેર કરવામાં આવ્યું છે. દેશમાં છેલ્લી સામાન્ય ચૂંટણી 2019માં યોજાઈ હતી.
