આ મોટા ભંડોળનું નથી વ્યાજ મળતું, નથી ક્યાંય સીધો ફાયદો થતો છતાં અર્થવ્યવસ્થા માટે તેને અનામત રાખવું ખૂબ જરૂરી
ભારતે 50 લાખ કરોડ જેટલુ ભંડોળ શો-કેસમાં મૂકેલું છે. જેને ફોરેન એક્સચેન્જ રિઝર્વ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આ વિશાળ ભંડોળનું વ્યાજ પણ મળતું નથી. ક્યાંય ફાયદો પણ થતો નથી. છતાં આ ભંડોળને રાખવું અર્થવ્યવસ્થા માટે ખૂબ જરૂરી છે. જેના અનેક કારણો છે.
ભારતનો વિદેશી મુદ્રા ભંડાર 600 બિલિયન છે. જે વિશ્વના ટોપ-5માં આવે છે. પરંતુ છેલ્લા છ મહિનામાં, તેમાં 42 બિલિયન ઘટી ગયા છે, જે 7% નો ઘટાડો છે. જેની પાછળનું કારણ ભારતમાંથી ડોલર ઉપડી રહ્યા છે અથવા તો ભારતીય રિઝર્વ બેંક ગગડતા રૂપિયાના દબાણને “રાહત” કરવા માટે ડોલરનું વેચાણ કરી રહી છે. જો રૂપિયો ખૂબ ઝડપથી ઘટવા લાગે છે, તો રિઝર્વ બેન્ક ઓફ ઇન્ડિયા દખલ કરે છે અને ઘટાડાને સ્થિર કરવા વિદેશી મુદ્રાભંડાર વેચી તેને સ્થિર કરવાનો પ્રયાસ કરે છે.
આથી કેટલાકે સૂચવ્યું છે કે ભારત પાસે અબુ ધાબી, સાઉદી અરેબિયા, નોર્વે, સિંગાપોર અથવા ચીન જેવું પોતાનું સાર્વભૌમ સંપત્તિ ભંડોળ હોવું જોઈએ. આ તમામ દેશો પાસે વિદેશી હૂંડિયામણનો વિશાળ ભંડાર છે. પરંતુ તેમાંથી પ્રથમ ત્રણ મુખ્ય તેલ નિકાસકારો છે અને તેઓને તેલના ઊંચા ભાવથી ફાયદો થયો છે અને તેઓનો પોતાનો તેલનો સ્થાનિક વપરાશ ઘણો ઓછો છે. છેલ્લા બે, સિંગાપોર અને ચીન, પણ મુખ્ય નિકાસકારો છે અને તેમની પાસે સતત ચાલુ ખાતાની સરપ્લસ છે, એટલે કે નિકાસ હંમેશા આયાત કરતાં વધી જાય છે.
ભારતનો મામલો ઘણો અલગ છે. તેણે તેલ કે અન્ય કોઈપણ કોમોડિટીની નિકાસમાંથી કોઈ જબરદસ્ત નફો કર્યો નથી. બીજું, તે સતત ચાલુ ખાતાની ખાધ ધરાવે છે, કેટલીકવાર જીડીપીના 2% અથવા 3% જેટલી ઊંચી હોય છે. તેથી, ભારતના વેપાર ખાતામાં ડોલરની સતત અછત રહે છે. ભારત પાસે ડોલરનો નોંધપાત્ર પુરવઠો છે તેનું કારણ એ છે કે તેની વેપાર ખાધને વિદેશી રોકાણકારો મૂડી ખાતા દ્વારા ધિરાણ કરે છે.
આમાં શેરબજારમાં વિદેશી લોન દ્વારા નાણાં અને ભારતીય બેંકોમાં એનઆરઆઈ દ્વારા રાખવામાં આવેલી ફિક્સ ડિપોઝિટનો સમાવેશ થાય છે. અને અલબત્ત પ્રોજેક્ટ્સ, કંપનીઓ અને સ્ટાર્ટ-અપ્સમાં ફોરેન ડાયરેક્ટ ઇન્વેસ્ટમેન્ટ દ્વારા પણ ફાયદો થાય છે. આ ભંડોળ જેટલું વધુ તેટલી અર્થતંત્રની સુરક્ષા રહે છે. શ્રીલંકા પાસે પૂરતો વિદેશી વિનિમય સ્ટોક ન હોવાથી, તે ડિફોલ્ટ થયું છે અને વિદેશી જવાબદારીઓમાં નાદારીનો સામનો કરી રહ્યું છે.
રૂપિયો ગગડે તો પણ નુકસાન રૂપિયો મજબૂત થાય તો પણ નુકસાન:
રૂપિયો ગગડે તો?
રૂપિયાનું તીવ્ર અવમૂલ્યન એ ખરાબ સમાચાર છે કારણ કે તેનો અર્થ એ છે કે તે આપણી આયાતને મોંઘી બનાવે છે. માત્ર પાછલા નાણાકીય વર્ષમાં જ ક્રૂડ ઓઈલની આયાત 120 અબજ ડોલર રહી હતી. જો રૂપિયો ઘટે છે, તો ક્રૂડ ઓઇલ મોંઘું થાય છે, જે પેટ્રોલ અને ડીઝલના સ્થાનિક ભાવને અસર કરે છે, ફુગાવામાં ફાળો આપે છે.
રૂપિયો મજબૂત થાય તો?
બીજી તરફ રૂપિયાને વધુ મજબૂત બનવાની મંજૂરી આપી શકાય નહીં, કારણ કે તેનાથી આપણી નિકાસને નુકસાન થશે. પાછલા વર્ષમાં, 420 બિલિયન ડોલરના મૂલ્યના ઉત્પાદિત માલસામાનની રેકોર્ડ નિકાસ અને 250 બિલિયન ડોલરની સેવા નિકાસ હાંસલ કરવામાં આવી છે. વિદેશીઓ ભારતીય કાપડ અને કપડાં, એન્જિનિયરિંગ સામાન અથવા સોફ્ટવેર ડોલરમાં ખરીદે છે. જો રૂપિયો ડોલર વિનિમય દર વધુ મજબૂત હોય તો વિદેશી ખરીદનાર માટે ભારતીય માલ મોંઘો થાય છે. જે આપણી નિકાસની સંભાવનાઓને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે. તેથી રૂપિયાને વધુ મજબૂત ન થવા દેવો જોઈએ.
