બજેટ 2024: દેશનું સામાન્ય બજેટ આજે 23મી જુલાઈએ આવવાનું છે. નાણામંત્રી નિર્મલા સીતારમણ સંસદમાં મોદી 3.0નું પહેલું બજેટ રજુ કરી રહ્યા છે. જો આપણે બજેટના ઈતિહાસ પર નજર કરીએ તો તેનાથી સંબંધિત ઘણી રસપ્રદ બાબતો છે, જે જાણવી જરૂરી છે.
દેશનું સામાન્ય બજેટ 2024 આજે સંસદમાં રજૂ કરવામાંઆવી રહ્યું છે. નાણામંત્રી નિર્મલા સીતારમણ સંસદમાં સતત સાતમી વખત બજેટ ભાષણ આપી રહ્યા છે. દેશમાં સતત ત્રીજી વખત બનેલી વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીની આગેવાની હેઠળની સરકાર (મોદી 3.0)નું આ પ્રથમ બજેટ છે. જો કે, સરકારના બોક્સમાંથી શું નીકળશે તે તો બજેટ રજૂ થયા બાદ જ ખબર પડશે, પરંતુ તે પહેલા અમે તમને દેશના બજેટ સાથે જોડાયેલી કેટલીક રસપ્રદ વાતો જણાવી રહ્યા છીએ, જે કદાચ તમે નહીં જાણતા હોવ.
બજેટ શબ્દ ક્યાંથી આવ્યો
બજેટ વિશે સતત ચર્ચા થાય છે, કારણ કે સરકાર તેમાં સામાન્ય લોકો અને ખાસ લોકો માટે જાહેરાતો કરે છે. પરંતુ શું તમે જાણો છો કે આ ‘બજેટ’ શબ્દ ક્યાંથી આવ્યો છે, તો ચાલો તમને જણાવી દઈએ કે આ ખાસ શબ્દ ફ્રેન્ચ ભાષાના લેટિન શબ્દ ‘બુલ્ગા’ પરથી આવ્યો છે, જેનો અર્થ થાય છે ચામડાની થેલી. ફ્રેન્ચ શબ્દ bouguet bulga પરથી ઉદ્ભવ્યો છે. આ પછી અંગ્રેજી શબ્દ ‘બોગેટ’ અસ્તિત્વમાં આવ્યો અને આ શબ્દ ‘બોગેટ’ પરથી ‘બજેટ’ શબ્દની ઉત્પત્તિ થઈ. તેથી, અગાઉ બજેટ માત્ર ચામડાની થેલીમાં લાવવામાં આવતું હતું અને સંસદના ટેબલ પર મૂકવામાં આવતું હતું.
પહેલું બજેટ અંગ્રેજોએ રજૂ કર્યું હતું
બજેટ શબ્દની ઉત્પત્તિ પછી જો આપણે દેશમાં રજુ થતા સામાન્ય બજેટની વાત કરીએ તો તે પહેલા જાણી લો કે આ બજેટ વાસ્તવમાં સરકાર દ્વારા જનતા સમક્ષ રજુ કરવામાં આવેલ દેશની વર્ષભરની આવક અને ખર્ચનો હિસાબ છે. તેની શરૂઆત સૌપ્રથમ બ્રિટન (યુકે)માં કરવામાં આવી હતી અને ભારતમાં પ્રથમ બજેટ બ્રિટિશ કાળ દરમિયાન રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું. 7 એપ્રિલ 1860 ના રોજ દેશમાં પ્રથમ વખત બજેટ રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું, જે બ્રિટિશ સરકારમાં નાણામંત્રી જેમ્સ વિલ્સન દ્વારા વાંચવામાં આવ્યું હતું.
સ્વતંત્ર ભારતનું પ્રથમ બજેટ
જ્યારે ભારતમાં અંગ્રેજોનું શાસન હતું ત્યારે દેશમાં પ્રથમ બજેટ પણ રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું. તે બ્રિટિશ શાસન દરમિયાન 1860 માં રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું. હવે વાત કરીએ સ્વતંત્ર ભારતના પ્રથમ બજેટની, તે વર્ષ 1947માં રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું. અંગ્રેજોએ દેશ છોડ્યા પછી, સ્વતંત્ર ભારતના પ્રથમ નાણામંત્રી આરકે સન્મુખમ ચેટ્ટીએ 26 નવેમ્બર 1947ના રોજ બજેટ રજૂ કર્યું હતું. સનમુખમ ચેટ્ટી, 1892 માં જન્મેલા, વકીલ, રાજકારણી અને જાણીતા અર્થશાસ્ત્રી પણ હતા.
જ્યારે નાણામંત્રીઓને બદલે વડાપ્રધાનો બજેટ વાંચે છે
આઝાદી પછી દેશનું સામાન્ય બજેટ હંમેશા સરકારમાં નાણામંત્રી દ્વારા રજૂ કરવામાં આવતું હતું. પરંતુ આ દરમિયાન ત્રણ એવા પ્રસંગો આવ્યા જ્યારે નાણામંત્રીને બદલે દેશના વડાપ્રધાનોએ સંસદમાં બજેટ ભાષણ વાંચ્યું અને રજૂ કર્યું. ભારતના પ્રથમ વડાપ્રધાન જવાહરલાલ નેહરુ ભારતના બજેટ રજૂ કરનાર સર્વોચ્ચ પદ ધરાવતા પ્રથમ વ્યક્તિ હતા. તેમણે 13 ફેબ્રુઆરી 1958 ના રોજ નાણા વિભાગ સંભાળ્યો અને બજેટ રજૂ કર્યું. આ સિવાય ઈન્દિરા ગાંધી અને રાજીવ ગાંધીએ પણ જ્યારે તેઓ વડાપ્રધાન હતા ત્યારે બજેટ રજૂ કર્યું હતું.
નાણામંત્રી જે બજેટ રજૂ કરી શકતા નથી
ભારતના બજેટ ઈતિહાસમાં એક તરફ વડા પ્રધાનોએ નાણા પ્રધાનની જગ્યાએ સામાન્ય બજેટ રજૂ કર્યું હતું, તો બીજી તરફ એવા નાણા પ્રધાન હતા કે જેઓ તેમના કાર્યકાળ દરમિયાન કોઈ બજેટ રજૂ કરી શક્યા ન હતા. હા, અમે વાત કરી રહ્યા છીએ કેસી નિયોગીની, જેઓ ભારતના એકમાત્ર નાણામંત્રી હતા જેમણે આ પદ પર રહીને પણ એક પણ બજેટ રજૂ કર્યું ન હતું. વાસ્તવમાં તેઓ 1948માં માત્ર 35 દિવસ માટે નાણામંત્રી હતા. ભારતીય પ્રજાસત્તાકની સ્થાપના પછી પ્રથમ બજેટ 28 ફેબ્રુઆરી 1950 ના રોજ જોન મથાઈ દ્વારા રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું.
