આપણા દેશમાં પર્વતો અને નદીઓ, વનદેવીઓ, જંગલી પ્રાણીઓ, સાપ, કાચબા અને ગધેડા જેવા પ્રાણીઓનું આધ્યાત્મિક મહત્વ છે. હિંદુ ધર્મને અનુસરતા દરેક સંપ્રદાયનું પોતાનું અલગ મંદિર અને પ્રમુખ દેવતા છે. પરંતુ શું તમે ક્યારેય સાસ-બહુ મંદિર વિશે સાંભળ્યું છે?
હા, ભારતમાં એક નહીં પરંતુ બે જોડિયા મંદિરો છે, જે સાસ-બહુ મંદિરો તરીકે ઓળખાય છે. આમાંનું પહેલું મંદિર મધ્ય પ્રદેશમાં ગ્વાલિયર પાસે અને બીજું મંદિર રાજસ્થાનના ઉદયપુર પાસે આવેલું છે. પણ આ મંદિરોમાં કોની પૂજા થાય છે? સાસુની… કે વહુની?
શા માટે તે આવું અનન્ય નામ છે?
રાજસ્થાન હોય કે મધ્યપ્રદેશ, સાસુના મંદિરમાં ન તો સાસુની પૂજા થાય છે કે ન તો વહુની. તેના બદલે, બંને જોડિયા મંદિરો ભગવાન વિષ્ણુ અને મહાદેવ જેવા દેવોને સમર્પિત છે. હવે તમારા મનમાં આ પ્રશ્ન થયો જ હશે કે તો પછી આ મંદિરોના આવા નામ કેમ પડ્યા?
વાસ્તવમાં, બંને મંદિરોમાં ભગવાન વિષ્ણુના સહસ્ત્રબાહુ (હજાર હાથવાળા) સ્વરૂપની પૂજા કરવામાં આવે છે. કારણ કે તે સમયના રાજવી પરિવારની સાસુ અને પુત્રવધૂ જ આ મંદિરોમાં પૂજા કરતી હતી. તેથી, સમય સાથે, સહસ્રબાહુ નામ અપભ્રંશ થયું અને ‘સાસ-બહુ’ મંદિરમાં પરિવર્તિત થયું.
રાજસ્થાનના સાસ-વહુ મંદિર વિશે
સાસ-બહુ મંદિર રાજસ્થાનના ઉદયપુરથી લગભગ 23 કિમીના અંતરે આવેલા નાગડા ગામમાં છે. નાગડા મેવાડના શાસકોનું મહત્વનું શહેર રહ્યું છે. પ્રાપ્ત માહિતી અનુસાર, આ મંદિર 10મી સદીના અંતમાં અથવા 11મી સદીની શરૂઆતમાં બનાવવામાં આવ્યું હતું. ઇતિહાસકારો દાવો કરે છે કે અહીં કચ્છવાહા વંશના રાજા મહિપાલ સિંહે તેમની વિષ્ણુ ભક્ત રાણી માટે સૌપ્રથમ ભગવાન વિષ્ણુ (સહસ્રબાહુ)નું મંદિર બનાવ્યું હતું.
થોડા સમય પછી, જ્યારે રાણીના પુત્રના લગ્ન થયા, ત્યારે તેની પુત્રવધૂ ભગવાન શિવની ભક્ત નીકળી. પછી રાજાએ પોતાની વહુ માટે અહીં ભગવાન શિવ (વીરભદ્ર)નું મંદિર પણ બનાવ્યું. આ બે મંદિરોમાં ભગવાન વિષ્ણુનું મંદિર થોડું મોટું છે, તેથી સાસનું મંદિર અને મહાદેવનું મંદિર થોડું નાનું છે. તેથી તેને વહુ મંદિર કહેવામાં આવ્યું. મંદિરના પ્રવેશદ્વારને દેવી સરસ્વતી, ભગવાન બ્રહ્મા અને વિષ્ણુની મૂર્તિઓથી શણગારવામાં આવ્યું છે. મંદિરની દિવાલો પર રામાયણ, શ્રી રામ અને પરશુરામ વગેરેની મૂર્તિઓ કોતરેલી છે.
એવું કહેવાય છે કે જ્યારે 1226માં દિલ્હીના સુલતાન ઇલ્તુત્મિશે નાગડાનો નાશ કર્યો ત્યારે તેણે આ મંદિરને પસંદ કર્યું અને તેને રેતીથી ભરી દીધું. ભગવાન વિષ્ણુની સાથે શિવની મૂર્તિઓનો પણ મુઘલો દ્વારા નાશ કરવામાં આવ્યો હતો. બાદમાં, જ્યારે અંગ્રેજો ભારતમાં આવ્યા, ત્યારે તેઓએ આ મંદિરને ફરીથી ખોલ્યું.
મધ્યપ્રદેશમાં પણ સાસુ અને વહુનું મંદિર –
મધ્ય પ્રદેશમાં ગ્વાલિયર પાસે એક સાસ-બહુ મંદિર પણ છે જેનું નિર્માણ 11મી સદીમાં થયું હોવાનું કહેવાય છે. કહેવાય છે કે આ મંદિરમાં ભગવાન વિષ્ણુ પદ્મનાભના રૂપમાં બિરાજમાન છે. આ મંદિરનું નામ પણ સહસ્રબાહુ હતું પરંતુ લોકો આ નામનો ઉચ્ચાર કેવી રીતે કરવો તે જાણતા ન હતા અને પરિણામે તે સાસ-બહુ મંદિર તરીકે ઓળખાવા લાગ્યું. વિદેશી આક્રમણકારોના કારણે આ મંદિરનું શિખર અને ગર્ભગૃહ સંપૂર્ણપણે નાશ પામ્યા છે. આ મંદિર લગભગ 3 માળ ઊંચું અને 19 મીટર પહોળું છે.
મંદિરમાં ત્રણ જુદી જુદી દિશામાંથી 3 પ્રવેશદ્વાર છે અને ચોથી દિશામાં એક ઓરડો છે. આ રૂમ હવે બંધ રાખવામાં આવ્યો છે. લાંબો સમય વીતી જવાને કારણે મંદિરને ઘણું નુકસાન થયું છે પરંતુ તેની દિવાલો પરની કોતરણી હજુ પણ છે. તેમને જોઈને જ સ્પષ્ટ થાય છે કે આ મંદિર તેના સમયમાં ખૂબ જ ભવ્ય હતું. તમને જણાવી દઈએ કે, રાજસ્થાનના સાસ-બહુ મંદિરની જેમ મધ્યપ્રદેશનું સાસ-બહુ મંદિર પણ એક જોડિયુ મંદિર છે.
