લોક અદાલતે કરાવેલા સમાધાનને કોર્ટની ડીક્રી ગણી શકાય નહીં :સુપ્રિમનું મહત્વપૂર્ણ તારણ
અબતક, નવી દિલ્લી
સર્વોચ્ચ અદાલતે એક મહત્વપૂર્ણ ટિપ્પણી કરતા કહ્યું છે કે, લોક અદાલત એક સમાધાન પંચ જેવી ભૂમિકામાં છે નહીં કે ન્યાયમંદિરની ભૂમિકામાં. સુપ્રીમ કોર્ટે નોંધ્યું છે કે, લીક અદાલત દ્વારા સમાધાન થકી જે કેસો ફેસલ કરવામાં આવે છે તે ડીક્રી ગણી જ શકાતી નથી. કેમ કે, લોક અદાલત બંને પક્ષે સમજણપૂર્વક પૂર્વ મંજૂરી સાથે સમાધાન કરવા ઇચ્છતા હોય તેવા વિવાદોને સમાધાન કરવા માટે માધ્યમરૂપ કાર્યરત છે. જે કેસોમાં લોક અદાલત સમાધાન કરાવતી હોય તે કેસોમાં ન્યાયપંચે ચુકાદો આપ્યો તેમ કહી જ શકાય નહીં તેવું સુપ્રીમે નોંધ્યું છે.
જ્યારે કોઈ પણ અદાલતમાં વિવાદ અરજી સ્વરૂપે દાખલ થાય ત્યારે કોર્ટ બંને પક્ષોની દલીલોને સાંભળી, પુરાવા ધ્યાને લઈ ત્યારબાદ જે ચુકાદો આપે તેને ડીક્રી કહેવામાં આવે છે કેમકે, કોર્ટે આ મામલામાં નિર્ણય આપ્યો છે. ત્યારે લોક અદાલત કોઈ પક્ષને સાંભળીને ચુકાદો આપતી નથી પરંતુ સમાધાનપાત્ર કેસોમાં બંને પક્ષે સહસહમતી સમાધાન થાય ત્યારે કોર્ટે ચુકાદો આપ્યો ગણાય નહીં જેથી કોર્ટે ડીક્રી આપી ગણાય નહીં.
જમીન સંપાદનના કેસમાં લોક અદાલતની ભૂમિકા અંગે સુનાવણી કરતા સર્વોચ્ચ અદાલતે કહ્યું છે કે, કાનૂની સેવા સત્તાધિકારી અધિનિયમ ૧૯૮૭ની કલમ ૨૦ હેઠળ લોક અદાલત દ્વારા પસાર કરવામાં આવેલ એવોર્ડ જમીન સંપાદન અધિનિયમ ૧૮૯૪ ની કલમ ૨૮એ હેઠળ વિચારણા મુજબ વળતરના પુનઃનિર્ધારણ માટેનો આધાર હોઈ શકે નહીં. જેનો સ્પષ્ટ અર્થ છે કે, આ પ્રકારના કે અન્ય કોઈ પણ મામલામાં લોક અદાલતને ચુકાદો આપવાનો અધિકાર જ નથી પરંતુ લોક અદાલત ફક્ત એક ન્યાયપંચની ફરજ અદા કરી શકે છે.
જસ્ટિસ કે.એમ. જોસેફ અને પી.એસ. નરસિમ્હાની બેંચે જણાવ્યું હતું કે, લોક અદાલત દ્વારા પસાર કરવામાં આવેલો એવોર્ડ એ જમીન સંપાદન અધિનિયમ ૧૮૯૪ ના ભાગ ૩ હેઠળ પસાર થયેલ એવોર્ડ છે એમ કહી શકાય નહીં.
આ કિસ્સામાં નોએડા દ્વારા પ્રસ્તાવિત ઔદ્યોગિક વિકાસ માટે દાદરી તાલુકામાં (ગાઝિયાબાદ) માં સ્થિતગામોના સંબંધમાં ૨૧-૦૩-૧૯૮૩ ના રોજ અધિનિયમની કલમ ૪(૧) હેઠળ એક જાહેરનામું બહાર પાડવામાં આવ્યું હતું. જમીન સંપાદન અધિકારીના એવોર્ડ દ્વારા કેટલીક વ્યક્તિઓની જમીનો માટે રૂ. ૨૪,૦૩૩ પ્રતિ વિઘાના દરે વળતર નક્કી કરવામાં આવ્યું હતું. આ વ્યક્તિઓએ કાયદાની કલમ ૧૮ હેઠળ વૃદ્ધિની માંગ કરી ન હતી.
ફતેહ મોહમ્મદ નામના વ્યક્તિએ એવોર્ડ સામે સંદર્ભ માંગતી અરજી દાખલ કરી હતી, જે લોક અદાલતમાં ટ્રાન્સફર કરવામાં આવી હતી. લોક અદાલતે પછી પ્રતિ વાર રૂ. ૨૯૭ વળતર નક્કી કર્યું જે જમીન સંપાદન અધિકારી દ્વારા તેમના એવોર્ડ તારીખ ૩૮-૧૧-૧૯૮૪ ના રોજ નક્કી કરવામાં આવ્યું હતું. આનાથી અન્ય જમીન માલિકોએ અધિનિયમની કલમ ૨૮એ હેઠળ અધિક જિલ્લા મેજિસ્ટ્રેટ સમક્ષ અરજી દાખલ કરી હતી. અધિક જિલ્લા મેજિસ્ટ્રેટે એ આધારે અરજીઓ નકારી કાઢી હતી કે લોક અદાલત દ્વારા અપાયેલો એવોર્ડ ૧૨-૦૩-૨૦૧૬ના સમાધાનના આધારે હતો.
મામલામાં નોઇડાએ સર્વોચ્ચ અદાલતનો સંપર્ક કર્યો હતો અને દલીલ કરી હતી કે, લોક અદાલત દ્વારા પસાર કરવામાં આવેલો એવોર્ડ અધિનિયમની કલમ ૨૮એમાં વિચારણા મુજબનું હુકમનામું નથી. જમીન માલિકોના ઉત્તરદાતાઓએ એવી દલીલ કરી હતી કે, સિવિલ કોર્ટનું હુકમનામું હોવાને કારણે લોક અદાલતનો પુરસ્કાર સમાન પરિસ્થિતિ ધરાવતી વ્યક્તિઓને કલમ ૨૮એ હેઠળના લાભનો દાવો કરવા માટે મજબૂત પાયો પૂરો પડે છે.
બેંચ દ્વારા ધ્યાનમાં લેવામાં આવેલ મુદ્દો એ હતો કે, શું કાનૂની સેવા સત્તાધિકારી અધિનિયમ ૧૯૮૭ની કલમ ૨૦ હેઠળ લોક અદાલત દ્વારા પસાર કરવામાં આવેલ એવોર્ડ જમીન સંપાદન અધિનિયમ ૧૮૯૪ની કલમ ૨૮એ હેઠળ વિચારણા મુજબ વળતરના પુનઃનિર્ધારણ માટે આધાર બનાવી શકાય ?
કોર્ટે નોંધ્યું કે કલમ ૨૦ હેઠળ લોક અદાલતનું અધિકારક્ષેત્ર કેસમાં પક્ષકારો વચ્ચેના વિવાદોના સમાધાનની સુવિધા આપવાનું છે. તેની કોઈ નિર્ણયાત્મક ભૂમિકા નથી. તે યાદી નક્કી કરી શકતી નથી. તે જે કરી શકે છે તે એક વાસ્તવિક સમાધાન અથવા સમાધાન લાવવાનું છે. કલમ ૨૦ ની પેટા-કલમ ૪-એ અત્યાર સુધી મહત્વપૂર્ણ છે કારણ કે, કાયદો આપનારએ લોક અદાલત માટે માર્ગદર્શક સિદ્ધાંતો નક્કી કર્યા છે.
૧૯૮૭ ના અધિનિયમની કલમ ૧૯(૪) માં ‘કાનૂની સિદ્ધાંતો’નો સંદર્ભ છે, લોક અદાલત પણ સિદ્ધાંતોમાંથી પ્રકાશ મેળવી શકે છે. સ્પષ્ટ જોગવાઈઓના આધારે લોક અદાલત એ ફક્ત તેને સંદર્ભિત બાબતોમાં સમાધાન અને સમાધાનની સુવિધા આપનાર છે. તેની કોઈ ન્યાયિક ભૂમિકા નથી.
સુપ્રીમે નોંધ્યું કે, ચુકાદાના પરિણામ સ્વરૂપે તે પાસ થયેલો એવોર્ડ હોવો જોઈએ. એટલું જ નહીં પરંતુ કલેક્ટર દ્વારા આપવામાં આવેલી રકમ કરતાં વધુ વળતરની મંજૂરી ‘કોર્ટ’ દ્વારા પસાર થવી જોઈએ. અધિનિયમમાં ‘કોર્ટ’ શબ્દને મૂળ અધિકારક્ષેત્રની મુખ્ય સિવિલ કોર્ટ તરીકે વ્યાખ્યાયિત કરવામાં આવ્યો છે સિવાય કે સરકારે આ અધિનિયમ હેઠળ કોર્ટના ન્યાયિક કાર્યો કરવા માટે વિશેષ ન્યાયિક અધિકારીની નિમણૂક કરી હોય. સુપ્રીમે નોંધ્યું કે, લોક અદાલત એ કોર્ટ નથી.
