એક રાષ્ટ્ર, એક ચૂંટણી નહિ પરંતુ બે ચૂંટણી આદર્શ વ્યવસ્થા બની રહેશે ?

એક સાથે રાજ્યની ચૂંટણીઓ ઇચ્છનીય છે પરંતુ તેને લોકસભાની ચૂંટણી સાથે જોડવી જોઈએ નહીં : વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ દર અઢી વર્ષે યોજવામાં આવે તો મતદારોને નેતાની પસંદગીની સારી તક મળે

સંસદ અને રાજ્યોની વિધાનસભાઓની ચૂંટણી એકસાથે કરાવવાના પ્રસ્તાવ પર જવા માટે સરકારે એક સમિતિની નિમણૂક કરી છે.  આનાથી એવી અટકળો ચાલી રહી છે કે સંસદનું આગામી વિશેષ સત્ર આ હેતુ માટે જરૂરી કાયદાકીય અને બંધારણીય સુધારાઓ કરવા માટે બોલાવવામાં આવ્યું છે.  “એક રાષ્ટ્ર, એક ચૂંટણી” ના સૂત્રને લઈને હાલ ચર્ચાએ જોર પકડયું છે. આ પહેલીવાર નથી જ્યારે ભાજપે આવો પ્રસ્તાવ મૂક્યો હોય, અગાઉ પણ આવું બન્યું છે.

નિષ્ણાંતોના મતે એકસાથે રાજ્યની ચૂંટણીઓ ઇચ્છનીય છે. પરંતુ તેમને લોકસભાની ચૂંટણી સાથે જોડવી જોઈએ નહીં. સામાન્ય ચૂંટણીના અઢી વર્ષ પછી એકસાથે રાજ્યની ચૂંટણીઓ થવી જોઈએ.  આ કંઈક અંશે યુ.એસ.માં મધ્ય-ગાળાની કોંગ્રેસનલ ચૂંટણીઓ જેવી જ વ્યવસ્થા હશે. મતદારોએ અસંતોષ વ્યક્ત કરવા માટે સંપૂર્ણ પાંચ વર્ષ રાહ જોવી ન જોઈએ – તેઓ દર અઢી વર્ષે એક તકને પાત્ર છે.  તેથી જ સૂત્ર ‘એક રાષ્ટ્ર, બે ચૂંટણી’ હોવું જોઈએ.

અત્યારે જો સરકાર પડી જાય અને મધ્યસત્ર ચૂંટણીઓ યોજાય તો નવી વિધાનસભાનું આયુષ્ય પાંચ વર્ષનું હોય છે.  એકસાથે ચૂંટણી સુનિશ્ચિત કરવા માટે આ જોગવાઈમાં સુધારો કરવો પડશે.  કોઈપણ નવી સરકારે માત્ર પાંચ વર્ષની મુદતના બાકીના ભાગ માટે શાસન કરવું જોઈએ, નવા પાંચ વર્ષ નહીં.  તે સુનિશ્ચિત કરશે કે રાજ્યની ચૂંટણીઓ એકસાથે જ રહે, ભલે ગમે તેટલી સરકારો પૂર્ણ મુદત સુધી ચાલવામાં નિષ્ફળ જાય.

એક સાથે ચૂંટણીની તરફેણ કરવા માટે બે મુખ્ય કારણો આપવામાં આવ્યા છે.  પ્રથમ, તેઓ ચૂંટણીઓ યોજવાના ખર્ચમાં ઘણો ઘટાડો કરશે – માત્ર સરકારી ખર્ચ જ નહીં પરંતુ ચૂંટણી લડવાના ખાનગી ખર્ચમાં.  બંને મળીને એક હજાર કરોડથી વધુની બચત કરી શકે છે.

બીજું, ભારતમાં હાલમાં દર વર્ષે અનેક રાજ્યોની ચૂંટણીઓ થાય છે.  આનો અર્થ એ છે કે તમામ પક્ષો સતત ચૂંટણીના મોડમાં છે અને લાંબા ગાળાના વિકાસ પર લોકપ્રિયતા આપનારને પ્રાધાન્ય આપે છે.  એકસાથે ચૂંટણીઓ કેન્દ્ર અને રાજ્ય સરકારોને વિકાસ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવા માટે સંપૂર્ણ પાંચ વર્ષ આપશે.

વિરોધ પક્ષોનું કહેવું છે કે આ બધાં વાસ્તવિક કારણો નથી. નરેન્દ્ર મોદી તેમની પાર્ટી કરતા વધુ લોકપ્રિય છે.  આ જ કારણે રાજ્યની ચૂંટણીઓ કરતાં ભાજપ સામાન્ય ચૂંટણીમાં વધુ સારું પ્રદર્શન કરે છે.  2014 અને 2019 બંનેમાં, ભાજપે સંસદીય ચૂંટણીમાં દિલ્હીની તમામ સાત બેઠકો પર કબજો જમાવ્યો હતો, જે મોદીની લોકપ્રિયતાનો પુરાવો છે.  પરંતુ ત્યારપછીની રાજ્ય ચૂંટણીઓમાં, આપએ 2015માં 70માંથી 67 બેઠકો અને 2020માં 62 બેઠકો જીતી હતી.

જો કેન્દ્ર અને રાજ્યો માટે એકસાથે ચૂંટણીઓ યોજવામાં આવે, મતદારો એક જ બેલેટ પેપરમાં બંને માટે મતદાન કરે, તો મોદીની લોકપ્રિયતા સંસદીયથી લઈને વિધાનસભા બેઠકો સુધી ફેલાય તેવી શક્યતા છે. તેનાથી ભાજપને ચોક્કસ ફાયદો થશે અને તેથી વિપક્ષી પાર્ટીઓ તેનો જોરદાર વિરોધ કરી રહી છે.

અટલ બિહારી વાજપેયીએ 2003 માં એકસાથે ચૂંટણીનો પ્રસ્તાવ મૂક્યો હતો, જ્યારે તેઓ ખૂબ જ લોકપ્રિય હોવાનું જોવામાં આવ્યું હતું, અને વિરોધ પક્ષોએ પણ આ જ કારણસર આ પગલાનો વિરોધ કર્યો હતો.  વિડંબના એ છે કે વાજપેયી 2004ની સામાન્ય ચૂંટણી હારી ગયા હતા.  વડા પ્રધાનની લોકપ્રિયતા સામાન્ય ચૂંટણીમાં પણ પક્ષ માટેના મતોમાં આપમેળે અનુવાદ કરતી નથી.  જો કે, મોદી સ્પષ્ટપણે વાજપેયી કરતાં વધુ લોકપ્રિય છે.

વિરોધ પક્ષો દાવો કરે છે કે એકસાથે ચૂંટણીઓ સંઘવાદની ભાવનાની વિરુદ્ધ જશે, રાજ્ય સ્તરે મુદ્દાઓને હળવી કરશે અને કેન્દ્રીય મુદ્દાઓ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરશે.  આ એક નબળી દલીલ છે.  1950ના દાયકામાં એક સાથે ચૂંટણીઓ યોજાઈ હતી અને કોઈએ દાવો કર્યો ન હતો કે સંઘવાદ માર્યો ગયો હતો.  પછી, એક યા બીજા કારણસર રાજ્ય સરકારો પડી જતાં, દરેક રાજ્યમાં અલગ-અલગ તારીખે ચૂંટણીઓ થવા લાગી.  તેથી જ આપણે હાલમાં દર વર્ષે અનેક રાજ્યોની ચૂંટણીઓ યોજાય છે.  અલગ રાજ્યની ચૂંટણીઓ મૂળ ચૂંટણી ડિઝાઇનનો ભાગ ન હતી.

વિરોધ પક્ષ એવો પણ દાવો કરે છે કે એકસાથે ચૂંટણીના ખર્ચની બચત ભ્રામક હોઈ શકે છે કારણ કે તેના માટે હજારો વધારાના ઈલેક્ટ્રોનિક વોટિંગ મશીનો અને વીવીપેટ મશીનોની જરૂર પડશે.  માર્ચમાં, ચૂંટણી પંચે સંકેત આપ્યો હતો કે 2024 માં એક સાથે ચૂંટણીઓ માટે 5,100 કરોડ રૂપિયાનો વધારાનો ખર્ચ થશે.  2029માં ખર્ચ વધીને રૂ. 8,000 કરોડ થશે.

પરંતુ તેમાં એક ખામી છે.  લોકશાહી માટે જરૂરી છે કે લોકોની ઇચ્છા યોગ્ય રીતે પ્રતિબિંબિત થાય.  મુખ્ય પ્રશ્ન ચૂંટણીના ખર્ચનો નથી પરંતુ તેમના પ્રતિનિધિત્વની નિષ્પક્ષતાનો છે.  મતદારોએ તેમની નારાજગી અથવા અન્યથા વ્યક્ત કરવા સક્ષમ થવા પહેલાં સંપૂર્ણ પાંચ વર્ષ રાહ જોવી ન જોઈએ.  એકસાથે રાજ્યની ચૂંટણીઓ દર થોડા મહિને અલગ-અલગ રાજ્યોની ચૂંટણીઓની સરખામણીમાં મોટી રકમ બચાવશે.  આનાથી મતદારોને માત્ર દરેક રાજ્ય જ નહીં પરંતુ રાષ્ટ્ર પર પણ મધ્ય-ગાળાના મત આપવા જોઈએ.