સરદાર પટેલ ભારતના લોખંડી પુરુષ તરીકે જાણીતા હતા. તેમનું પૂરું નામ વલ્લભભાઈ પટેલ હતું. તેમણે ભારતીય સ્વતંત્રતા સંગ્રામમાં અગ્રણી ભૂમિકા ભજવી હતી અને ભારતના પ્રથમ નાયબ વડા પ્રધાન અને ગૃહ પ્રધાન બન્યા હતા. ભારતના રાજકીય એકીકરણને હાંસલ કરવાનો શ્રેય તેમને જાય છે.
વલ્લભભાઈ પટેલનો જન્મ 31 ઓક્ટોબર, 1875 ના રોજ ગુજરાતના એક નાનકડા ગામ નડિયાદમાં થયો હતો. તેમના પિતા ઝવેરભાઈ ખેડૂત હતા અને માતા લાડબાઈ એક સામાન્ય સ્ત્રી હતા . સરદાર વલ્લભભાઈનું પ્રારંભિક શિક્ષણ કરમસદમાં થયું હતું. પછી પેટલાદની એક શાળામાં જોડાયા. બે વર્ષ પછી તેણે નડિયાદ નામના નગરની હાઈસ્કૂલમાં પ્રવેશ મેળવ્યો. તેમણે 1896માં તેમની હાઈસ્કૂલની પરીક્ષાઓ પાસ કરી. સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ તેમના શાળાકીય અભ્યાસ દરમિયાન તેજસ્વી વિદ્યાર્થી હતા.
વલ્લભભાઈ બેરિસ્ટર બનવા માંગતા હતા. આ મહત્વાકાંક્ષાને સાકાર કરવા તેણે ઈંગ્લેન્ડ જવું પડ્યું. પરંતુ તેની પાસે કોલેજ ઈન્ડિયામાં જોડાવા માટે નાણાંકીય સાધનો પણ નહોતા. તે દિવસોમાં ઉમેદવાર ખાનગી રીતે અભ્યાસ કરી શકતો હતો અને કાયદાની પરીક્ષા આપી શકતો હતો. સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલે તેમના પરિચિતના વકીલ પાસેથી પુસ્તકો ઉછીના લીધા અને ઘરે અભ્યાસ કર્યો. કેટલીકવાર તેઓ કોર્ટમાં જતા અને વકીલની દલીલો ધ્યાનથી સાંભળતા. વલ્લભભાઈએ કાયદાની પરીક્ષા પૂર્ણ રંગ સાથે પાસ કરી.
સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલે તેમની કાયદાની પ્રેક્ટિસ ગોધરામાં શરૂ કરી હતી. ટૂંક સમયમાં તેની પ્રેક્ટિસ ખીલી. તેણે ઝાબેરાબા સાથે લગ્ન કર્યા. 1904 માં તેઓને એક પુત્રી મણીબેન અને 1905 માં તેમના પુત્ર ડાહ્યાભાઈનો જન્મ થયો. વલ્લભભાઈએ તેમના મોટા ભાઈ વિઠ્ઠલભાઈ, જે પોતે વકીલ હતા, કાયદાના ઉચ્ચ શિક્ષણ માટે ઈંગ્લેન્ડ મોકલ્યા. જ્યારે તેમની પત્નીનું અવસાન થયું ત્યારે પટેલ માત્ર તેત્રીસ વર્ષના હતા. તે ફરીથી લગ્ન કરવા માંગતો ન હતા . તેમના ભાઈના પરત ફર્યા બાદ વલ્લભભાઈ ઈંગ્લેન્ડ ગયા. તેમણે એકતરફી નિષ્ઠા સાથે અભ્યાસ કર્યો અને બેરિસ્ટર-એટ-લોની પરીક્ષામાં પ્રથમ સ્થાન મેળવ્યું.
1913 માં સરદાર પટેલ ભારત પાછા ફર્યા અને અમદાવાદમાં તેમની પ્રેક્ટિસ શરૂ કરી. ટૂંક સમયમાં તે લોકપ્રિય બની ગયો. તેમના મિત્રોના આગ્રહથી, પટેલ અમદાવાદના સેનિટેશન કમિશનર બનવા માટે 1917માં ચૂંટણી લડ્યા અને જીત્યા. ચંપારણ સત્યાગ્રહમાં ગાંધીજીની સફળતાથી સરદાર પટેલ ખૂબ જ પ્રભાવિત થયા હતા. 1918માં ગુજરાતના ખેડા વિભાગમાં દુષ્કાળ પડ્યો હતો. ખેડૂતોએ કરના ઊંચા દરમાંથી રાહતની માંગ કરી હતી પરંતુ બ્રિટિશ સરકારે ના પાડી હતી. ગાંધીજીએ ખેડૂતોનો મુદ્દો ઉઠાવ્યો પરંતુ તેમનો પૂરો સમય ખેડા માટે ફાળવી શક્યા નહીં. તે કોઈ એવી વ્યક્તિની શોધમાં હતો જે તેની ગેરહાજરીમાં સંઘર્ષનું નેતૃત્વ કરી શકે. આ સમયે સરદાર પટેલે સ્વૈચ્છિક રીતે આગળ આવવા અને સંઘર્ષનું નેતૃત્વ કર્યું. તેમણે તેમની આકર્ષક કાયદાકીય પ્રેક્ટિસ છોડી દીધી અને જાહેર જીવનમાં પ્રવેશ કર્યો.
વલ્લભભાઈએ ખેડામાં ખેડૂતોના બળવોનું સફળતાપૂર્વક નેતૃત્વ કર્યું અને 1919માં જ્યારે બ્રિટિશ સરકાર મહેસૂલની વસૂલાત સ્થગિત કરવા અને દરો પાછી ખેંચવા સંમત થઈ ત્યારે બળવોનો અંત આવ્યો. ખેડા સત્યાગ્રહે વલ્લભભાઈ પટેલને રાષ્ટ્રીય નાયક બનાવ્યા. વલ્લભભાઈએ ગાંધીજીના અસહકાર ચળવળને ટેકો આપ્યો હતો, અને ગુજરાત કોંગ્રેસના પ્રમુખ તરીકે, અમદાવાદમાં બ્રિટિશ માલના બોનફાયરનું આયોજન કરવામાં મદદ કરી હતી. તેણે પોતાના અંગ્રેજી વસ્ત્રો છોડી દીધા અને ખાદી પહેરવાનું શરૂ કર્યું. સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ 1922, 1924 અને 1927માં અમદાવાદના મ્યુનિસિપલ પ્રમુખ તરીકે ચૂંટાયા હતા. તેમના કાર્યકાળ દરમિયાન અમદાવાદને મોટા પ્રમાણમાં વીજળીનો પુરવઠો પૂરો પાડવામાં આવ્યો હતો અને મોટા શૈક્ષણિક સુધારાઓ હાથ ધરવામાં આવ્યા હતા. સમગ્ર શહેરમાં ડ્રેનેજ અને સેનિટેશન સિસ્ટમનો વિસ્તાર કરવામાં આવ્યો હતો.
1928માં ગુજરાતમાં બારડોલી તાલુકો પૂર અને દુષ્કાળથી પીડિત હતો. કટોકટીની આ ઘડીમાં બ્રિટિશ સરકારે રેવન્યુ ટેક્સમાં ત્રીસ ટકાનો વધારો કર્યો. સરદાર પટેલે ખેડૂતો વતી ઝપાઝપી કરી અને રાજ્યપાલને કર ઘટાડવાની અપીલ કરી. રાજ્યપાલે ના પાડી અને સરકારે ટેક્સ વસૂલવાની તારીખ પણ જાહેર કરી. સરદાર પટેલે ખેડૂતોને સંગઠિત કર્યા અને એક પણ વેરો ન ભરવા કહ્યું. સરકારે વિદ્રોહને દબાવવાનો પ્રયાસ કર્યો પરંતુ આખરે વલ્લભભાઈ પટેલનો ભોગ લીધો. તે સંઘર્ષ દરમિયાન સમગ્ર ભારતમાં તીવ્ર ઉત્સાહનું કારણ હતું અને બારડોલીમાં વિજય પછી, પટેલને તેમના સહયોગીઓ અને અનુયાયીઓ દ્વારા સરદાર તરીકે સંબોધવામાં આવ્યા હતા.
1930માં આજ્ઞાભંગની ચળવળ. 1931માં ગાંધી-ઇર્વિન કરાર પર હસ્તાક્ષર કર્યા પછી, સરદાર પટેલને મુક્ત કરવામાં આવ્યા અને કરાચીમાં 1931ના અધિવેશન માટે કોંગ્રેસના પ્રમુખ તરીકે ચૂંટાયા. લંડનમાં ગોળમેજી પરિષદની નિષ્ફળતા પર, ગાંધીજી અને સરદાર પટેલની જાન્યુઆરી 1932 માં ધરપકડ કરવામાં આવી હતી અને યરવડા સેન્ટ્રલ જેલમાં કેદ કરવામાં આવ્યા હતા. જેલવાસના આ સમયગાળા દરમિયાન, સરદાર પટેલ અને મહાત્મા ગાંધી એકબીજાની નજીક આવ્યા, અને બંનેએ કોઈપણ અવરોધ વિના સ્નેહ, વિશ્વાસ અને નિખાલસતાનું ગાઢ બંધન વિકસાવ્યું. આખરે જુલાઈ 1934માં સરદાર પટેલને મુક્ત કરવામાં આવ્યા.
ઓગસ્ટ 1942માં કોંગ્રેસે ભારત છોડો આંદોલન શરૂ કર્યું. સરકારે વલ્લભભાઈ પટેલ સહિત કોંગ્રેસના તમામ મહત્વના નેતાઓને જેલમાં ધકેલી દીધા. તમામ નેતાઓને ત્રણ વર્ષ બાદ મુક્ત કરવામાં આવ્યા હતા. 15 ઓગસ્ટ 1947 ના રોજ સ્વતંત્રતા પ્રાપ્ત કર્યા પછી, પંડિત જવાહરલાલ નેહરુ સ્વતંત્ર ભારતના પ્રથમ વડા પ્રધાન બન્યા અને સરદાર પટેલ નાયબ વડા પ્રધાન બન્યા. તેઓ ગૃહ મંત્રાલય, માહિતી અને પ્રસારણ અને રાજ્યોનો હવાલો સંભાળતા હતા.
તે સમયે ભારતમાં 565 રજવાડા હતા. તેમના પર શાસન કરનારા કેટલાક મહારાજા અને નવાબો બુદ્ધિશાળી અને દેશભક્ત હતા. પરંતુ તેમાંના મોટાભાગના પૈસા અને સત્તાના નશામાં હતા. અંગ્રેજો ભારત છોડ્યા પછી સ્વતંત્ર શાસક બનવાના સપના જોતા હતા. તેમણે દલીલ કરી હતી કે સ્વતંત્ર ભારતની સરકારે તેમની સાથે સમાન વ્યવહાર કરવો જોઈએ. તેમાંથી કેટલાક તો પોતાના પ્રતિનિધિઓને સંયુક્ત રાષ્ટ્રમાં મોકલવાની યોજના બનાવવાની હદે પણ ગયા હતા. પટેલે ભારતના રાજાઓની દેશભક્તિનું આહ્વાન કર્યું, તેમને તેમના રાષ્ટ્રની આઝાદીમાં જોડાવા અને તેમના લોકોના ભવિષ્યની ચિંતા કરતા જવાબદાર શાસકો તરીકે કાર્ય કરવા કહ્યું.
તેમણે 565 રાજ્યોના રાજકુમારોને ભારતીય પ્રજાસત્તાકથી સ્વતંત્રતાની અશક્યતા વિશે સમજાવ્યા, ખાસ કરીને તેમની પ્રજાના વધતા વિરોધની હાજરીમાં. તેમણે મહાન બુદ્ધિમત્તા અને રાજકીય દૂરંદેશીથી નાના રાજ્યોને મજબૂત બનાવ્યા. જનતા તેની સાથે હતી. તેણે હૈદરાબાદના નિઝામ અને જૂનાગઢના નવાબ સાથે સ્પર્ધા કરી જેઓ શરૂઆતમાં ભારતમાં જોડાવા માંગતા ન હતા. દેશની એકતા માટે સરદાર પટેલના અથાક પ્રયાસોને સફળતા મળી. તેમણે બહુ રક્તપાત વિના વિખરાયેલા રાષ્ટ્રને એક કર્યું. આ મહાન કાર્યની સિદ્ધિને કારણે સરદાર પટેલને ‘લોખંડી પુરુષ’નું બિરુદ મળ્યું. સરદાર પટેલનું 15 ડિસેમ્બર 1950ના રોજ હૃદયરોગના હુમલાથી અવસાન થયું હતું. સરદાર પટેલને 1991માં રાષ્ટ્ર પ્રત્યેની તેમની સેવાઓ બદલ ભારત રત્ન એનાયત કરવામાં આવ્યો હતો.
