Navratri: નવરાત્રીને હવે થોડા જ દિવસોની વાર છે. ત્યારે માતાજીના નવલખ નોરતા શરુ થતાં જ માઈ ભક્તો તેમની આરાધનામાં લીન થતાં હોઈ છે. તેમાં પણ ભારત તેના મંદિરો માટે જાણીતું છે, પવિત્ર શક્તિપીઠો ભારતભરમાં જુદા જુદા સ્થળોએ સ્થાપિત છે. દેવી પુરાણમાં 51 શક્તિપીઠોનું વર્ણન છે, દેવી ભાગવતમાં 108 શક્તિપીઠો અને દેવી ગીતામાં 72 શક્તિપીઠો જોવા મળે છે, જ્યારે તંત્ર ચૂડામણીમાં 52 શક્તિપીઠોનો ઉલ્લેખ છે. દેવી પુરાણ અનુસાર, 51 શક્તિપીઠોમાંથી કેટલીક વિદેશોમાં પણ સ્થાપિત છે. ત્યારે આ શક્તિપીઠોમાંથી એક હિમાચલ પ્રદેશના કાંગડા જિલ્લામાં આવેલું જ્વાલા દેવી મંદિર છે જે જ્વાલામુખી અથવા જ્વાલા દેવીને સમર્પિત છે. જ્વાલામુખી મંદિર ખૂબ પ્રખ્યાત છે. કહેવાય છે કે અહીં સતીની જીભ પડી હતી. જ્યાં જ્વાલા દેવી મંદિરમાં તેલ અને વાટ વિના નવ જ્વાળાઓ બળી રહી છે. ત્યારે નવલી નવરાત્રીમાં માતાજીના આ શક્તીપીથની અવશ્ય મુલાકાત લેવી જોઈએ…
તો ચાલો જાણીએ જ્વાલા દેવી મંદિરના ઈતિહાસ, પૌરાણિક કથાઓ અને વાસ્તુકલા વિશે…
જ્વાલા દેવી મંદિર આ મંદિર સૌપ્રથમ રાજા ભૂમિ ચંદ દ્વારા બનાવવામાં આવ્યું હતું. બાદમાં મહારાજા રણજીત સિંહ અને રાજા સંસાર ચંદે 1835માં આ મંદિરનું નિર્માણ પૂર્ણ કર્યું હતું. હિમાચલ પ્રદેશના આ શક્તિપીઠમાં વર્ષોથી 9 કુદરતી જ્વાળાઓ પ્રજ્વલિત છે. કહેવાય છે કે આ જ્વાળાઓને શોધવા માટે વૈજ્ઞાનિકો ઘણા વર્ષોથી સંશોધન કરી રહ્યા છે. 9 કિલોમીટર સુધી ખોદકામ કર્યા પછી પણ વૈજ્ઞાનિકો હજુ પણ તે જગ્યા શોધી શક્યા નથી જ્યાંથી કુદરતી ગેસ નીકળી રહ્યો છે. પૃથ્વીમાંથી 9 જ્વાળાઓ નીકળી રહી છે જેની ઉપર મંદિર બનાવવામાં આવ્યું છે. આ મંદિરમાં સળગતી નવ જ્યોતમાંથી એક જ્યોત મોટી છે જે માં જ્વાલાનું સ્વરૂપ માનવામાં આવે છે અને બાકીની આઠ જ્યોત માં ચંડી, માં મહાલક્ષ્મી, માં વિંધ્યવાસિની, માં અન્નપૂર્ણા, માં હિગલજ તેમજ માં અંબિકા દેવીની છે. તેમજ તેને માતા અંજની દેવી અને માતા સરસ્વતીનું સ્વરૂપ માનવામાં આવે છે.
જ્વાલા દેવી મંદિરનો ઈતિહાસ
મંદિરના ઈતિહાસની વાત કરવામાં આવે તો જ્યારે ભગવાન શિવના લગ્ન પ્રજાપતિ દક્ષની પુત્રી માતા સતી સાથે થયા હતા. ત્યાર બાદ જ્યારે રાજા દક્ષે યજ્ઞ કરાવ્યો હતો અને માતા સતી બિનઆમંત્રિત હતા ત્યારે રાજા દક્ષે તેમનું અને ભગવાન શિવનું અપમાન કર્યું હતું, જેના કારણે માતા સતીએ હવન કુંડમાં ઝંપલાવ્યું હતું અને ભગવાન શંકરે સતીને યજ્ઞમાંથી બહાર કાઢ્યા હતા નશ્વર અવશેષોને તેણે પોતાના ખભા પર ઊંચકીને દુ:ખમાં ભટકી રહ્યા હતા. ત્યારે વિશ્વને વિનાશમાંથી બચાવવા માટે ભગવાન વિષ્ણુએ ચક્ર વડે સતીના શરીરને કાપી નાખ્યું, જેના કારણે તેના ટુકડા થઈ ગયા. જેથી શરીર 51 જગ્યાએ વેરવિખેર થઇ પડ્યું હતું. જેને શક્તિપીઠ તરીકે આપણે ઓળખીએ છીએ. તે 51 શક્તિપીઠોમાંથી એક, માતા સતીની જીભ અહીં જ્વાલાજી (610 મીટર) પર પડી હતી અને માતા દેવી 9 નાની જ્વાળાઓના રૂપમાં દેખાયા હતા. જે વર્ષો જૂના ખડકની તિરાડોમાંથી આવી હતી જ્યાં વાદળી જ્યોત હતી. ત્યારબાદ આ મંદિરની સ્થાપના શક્તિપીઠ તરીકે કરવામાં આવી હતી. અને ભગવાન શિવની અહીં શંકર ભૈરવના રૂપમાં સ્થાપના કરવામાં આવી હતી.
જ્વાલા દેવી મંદિરની દંતકથા અનુસાર, ભક્ત ગોરખનાથ માં જ્વાલા દેવીના પરમ ભક્ત હતા અને હંમેશા ભક્તિમાં લીન રહેતા હતા. ત્યારે એકવાર તેને ભૂખ લાગી, જેથી તેણે તેની માતાને કહ્યું, “માં, કૃપા કરીને હું મીક્ષાને પૂછીને પાછો આવું ત્યાં સુધી પાણી ગરમ રાખ.” ગોરખનાથ ભિક્ષા લેવા ગયા ત્યારે તે પાછા ન ફર્યા. એવું માનવામાં આવે છે કે આ એ જ જ્યોત છે જે માતાએ પ્રગટાવી હતી અને અમુક અંતરે આવેલા તળાવના પાણીમાંથી વરાળ નીકળતી દેખાય છે. આ તળાવને ગોરખનાથની પેટી પણ કહેવામાં આવે છે. એવું માનવામાં આવે છે કે કલયુગના અંતમાં, ગોરખનાથ મંદિરમાં પાછા ફરશે અને ત્યાં સુધી જ્યોત પ્રજ્વલિત રહેશે. જ્વાલા માતાના મંદિર વિશે ધ્યાનુ ભગતની વાર્તા પણ પ્રસિદ્ધ છે. ત્યારે એવું માનવામાં આવે છે કે કોઈ ભક્ત સાચા મનથી માતા પાસે જે પણ માંગે છે, તેની દરેક મનોકામના પૂર્ણ થાય છે. માતાના દરબારને કોઈ ખાલી હાથે છોડતું નથી.
જ્વાલા દેવી મંદિરનું સ્થાપત્ય
જ્વાલા દેવી મંદિરનું સ્થાપત્ય ઈન્ડો-શીખ શૈલીમાં જોવા મળે છે. તે લાકડાના પ્લેટફોર્મ પર બનેલું મંદિર છે અને ટોચ પર નાના ગુંબજ સાથે ચાર ખૂણાવાળું દેખાય છે. મંદિરમાં કેન્દ્રિય ચોરસ ખાડો છે જ્યાં શાશ્વત જ્વાળાઓ બળે છે. જ્યોતની આગળ ખાડાઓ છે જ્યાં ફૂલો અને અન્ય પ્રસાદ મૂકવામાં આવે છે. મંદિરનો ઘુમ્મટ અને શિખર સોનાથી મઢેલા જોવા મળે છે. તે તેમને મહારાજા રણજીત સિંહ દ્વારા ભેટમાં આપવામાં આવ્યું હતું. મહારાજા ખરક સિંહ અથવા રણજીત સિંહના પુત્રએ તેના બાંધકામ માટે ચાંદીનું દાન કર્યું હતું. તેનો ઉપયોગ મંદિરના મુખ્ય પ્રવેશદ્વારને ઢાંકવા માટે થતો હતો. મંદિરની સામે પિત્તળની ઘંટ નેપાળના રાજાએ ભેટમાં આપી હતી. હરિયાળીમાં ચમકતા તેના સોનેરી ગુંબજ અને ચાંદીના દરવાજાઓથી મંદિર વધુ સુંદર લાગે છે. મુખ્ય હોલની મધ્યમાં આરસનો બનેલો અને ચાંદીથી સુશોભિત પલંગ છે. રાત્રે દેવીની આરતી પછી કપડાં અને સૌંદર્ય પ્રસાધનો રૂમમાં રાખવામાં આવે છે. રૂમની બહાર મહાદેવી, મહાકાલી, મહાસરસ્વતી અને મહાલક્ષ્મીની મૂર્તિઓ છે. ગુરુ ગોવિંદ સિંહ દ્વારા આપવામાં આવેલ ગુરુ ગ્રંથ સાહિબની હસ્તપ્રત પણ રૂમમાં સચવાયેલી છે.
માતા જ્વાલા દેવીના દર્શન અને આરતીનો સમય
મંદિરમાં પૂજારીઓ દ્વારા કરવામાં આવતી આરતી એ મંદિરનું મુખ્ય આકર્ષણ છે. આ મંદિરમાં દિવસ દરમિયાન પાંચ આરતીઓ અને એક હવન કરવામાં આવે છે. સૌ પ્રથમ, સવારે 4:30 વાગ્યે શ્રીંગાર આરતી કરવામાં આવે છે, જેમાં માલપુઆ, માવા અને મિશ્રી માતાને અર્પણ કરવામાં આવે છે. અડધા કલાક પછી, મંગલ આરતી થાય છે જેમાં માતાને પીળા ચોખા અને દહીં ચઢાવવામાં આવે છે. બપોરે આરતીમાં ચોખા, છ પ્રકારની કઠોળ અને મીઠાઈઓ ચઢાવવામાં આવે છે. સાંજે શયન આરતી થાય છે. ભક્તો તેમની ભક્તિના સંકેત તરીકે દેવીને રાબડી, ખાંડની મીઠાઈ, ચુનરી, દૂધ, ફૂલો અને ફળો અર્પણ કરે છે. જો તમે જ્વાલાજીના ધાર્મિક દર્શન માટે જઈ રહ્યા છો, તો તમારે મંદિર ખોલવાનો સમય અને અહીં દર્શનનો સમય જાણવો જ જોઈએ કારણ કે મંદિરના ખુલવાનો અને બંધ થવાનો સમય મોસમ પ્રમાણે બદલાય છે. જ્યારે ઉનાળામાં મંદિર સવારે 5 થી 10 વાગ્યા સુધી ખુલ્લું રહે છે, શિયાળા દરમિયાન તે સવારે 6 થી 9 વાગ્યા સુધી દર્શન માટે ખુલ્લું રહે છે. ગર્ભગૃહ સિવાય, ગોરખ ડિબ્બી અને ચતુર્ભુજ મંદિર સહિત સંકુલમાં ઘણા નાના મંદિરો છે, જેની મુલાકાત લેવી એક મહાન અનુભવ હોઈ શકે છે.
નવ જ્યોતનું મહત્વ
- જ્વાલા જી મંદિરમાં દેવીની પવિત્ર જ્યોત નવ અલગ-અલગ રીતે જોઈ શકાય છે. એવું કહેવાય છે કે નવદુર્ગા 14 ઈમારતોની સર્જક છે, જેના સેવકો સત્વ, રજસ અને તમસ છે.
- ચાંદીના કોરિડોરમાં દરવાજાની સામે સળગતી મુખ્ય જ્યોત મહાકાળીનું સ્વરૂપ છે. આ પ્રકાશ બ્રહ્મ જ્યોતિ છે અને ભક્તિ અને મુક્તિની શક્તિ છે. મુખ્ય જ્યોતની બાજુમાં મહામાયા અન્નપૂર્ણાની જ્યોત છે જે ભક્તોને મોટા પ્રમાણમાં ભોજન પ્રદાન કરે છે.
- બીજી બાજુ દેવી ચંડીની જ્યોત છે, જે દુશ્મનોનો નાશ કરનાર છે.
- હિંગળાજા ભવાની, જે આપણાં બધાં દુ:ખનો નાશ કરે છે, તે જ્યોત પણ અહીં હાજર છે.
- પાંચમો પ્રકાશ મા વિદ્યાવાસિનીનો છે જે વ્યક્તિને દરેક દુ:ખમાંથી મુક્ત કરે છે.
- ધન અને સમૃદ્ધિના શ્રેષ્ઠ સ્ત્રોત મહાલક્ષ્મીની જ્યોત જ્યોતિ કુંડમાં સ્થિત છે.
- જ્ઞાનની સર્વોચ્ચ દેવી સરસ્વતી પણ કુંડમાં વિરાજમાન છે.
- બાળકોની સૌથી મોટી દેવી અંબિકા પણ અહીં જોઈ શકાય છે.
- સર્વ સુખ અને દીર્ઘાયુ આપનાર દેવી અંજના પણ આ તળાવમાં બિરાજમાન છે.
અસ્વીકરણ: અહીં આપેલી માહિતી માત્ર ધારણાઓ અને માહિતી પર આધારિત છે. અત્રે એ ઉલ્લેખ કરવો જરૂરી છે કે અબતક મીડિયા કોઈપણ માહિતીનું સમર્થન કે પુષ્ટિ કરતું નથી. કોઈપણ માહિતી અથવા માન્યતાને અમલમાં મૂકતા પહેલા, સંબંધિત નિષ્ણાતની સલાહ લો.
