National Consumer Rights Day 2024: ભારતમાં, 24 ડિસેમ્બરને રાષ્ટ્રીય ગ્રાહક દિવસ તરીકે ઉજવવામાં આવે છે. તેમજ આ દિવસનું ઐતિહાસિક મહત્વ છે, કારણ કે આ દિવસે 1986માં કન્ઝ્યુમર પ્રોટેક્શન એક્ટ બિલ તરીકે પસાર કરવામાં આવ્યો હતો. આ અધિનિયમમાં ગ્રાહકોના અધિકારોનું રક્ષણ અને સશક્તિકરણ કરવાના ઉદ્દેશ્ય સાથે સમયાંતરે સુધારો કરવામાં આવ્યો છે. જે ગ્રાહકોને શોષણ અને અન્યાયી વેપાર પ્રથાઓથી બચાવવા માટે મજબૂત પાયો પૂરો પાડે છે.
ગ્રાહક સુરક્ષા કાયદાનો પરિચય :
કન્ઝ્યુમર પ્રોટેક્શન એક્ટનો ડ્રાફ્ટ કોઈ સરકારી સંસ્થાએ નહીં, પરંતુ અખિલ ભારતીય ગ્રાહક પંચાયતે તૈયાર કર્યો છે. 1979 માં ગૃહ પંચાયત હેઠળ કાયદા સમિતિની રચના કરવામાં આવી હતી. આ સમિતિના અધ્યક્ષ ગોવિંદદાસ અને સેક્રેટરી સુરેશ બહિરાત હતા. તેના અન્ય અગ્રણી સભ્યો હતા શંકરરાવ પાધ્યા, એડ. ગોવિંદરાવ આઠવલે અને કુ.સ્વાતિ શહાણે હતા.
ગ્રાહક અધિકારો : ભારતમાં ગ્રાહકોને નીચેના અધિકારો પૂરા પાડવામાં આવે છે:
સલામતીનો અધિકાર: ઉપભોક્તાઓને જોખમી ઉત્પાદનો અને સેવાઓથી સુરક્ષિત રહેવાનો અધિકાર છે.
માહિતીનો અધિકાર: ગ્રાહકે ઉત્પાદનની ગુણવત્તા, જથ્થો, શુદ્ધતા, કિંમત અને ધોરણ વિશે સંપૂર્ણ માહિતી મેળવવી જોઈએ.
પસંદ કરવાનો અધિકાર: ગ્રાહકોને વિવિધ ઉત્પાદનો અને સેવાઓ વચ્ચે પસંદગી કરવાની સ્વતંત્રતા હોવી જોઈએ.
સાંભળવાનો અધિકાર: જો કોઈ ઉપભોક્તાને કોઈ ઉત્પાદન અથવા સેવા સંબંધિત ફરિયાદ હોય, તો તેને તેના વિચારો વ્યક્ત કરવાનો સંપૂર્ણ અધિકાર છે.
ન્યાય મેળવવાનો અધિકાર: અયોગ્ય વેપાર વ્યવહાર અથવા શોષણના કેસોમાં કાનૂની ઉપાયો મેળવવાનો અધિકાર.
શિક્ષણનો અધિકાર: ગ્રાહકોને તેમના અધિકારો અને ફરજો વિશે શિક્ષિત કરવાનો અધિકાર.
ગ્રાહક પંચાયતના પ્રારંભિક પ્રયાસો :
- 1947માં ગૃહ પંચાયતની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી. ત્યારથી એવું લાગ્યું કે દરેક ક્ષેત્રમાં ગ્રાહકોને શોષણનો શિકાર બનાવવામાં આવી રહ્યા છે. તેમજ ગ્રાહકો સાથે છેતરપિંડી થઈ રહી હતી, પરંતુ તેમની પાસે ન્યાય મેળવવાનું કોઈ સાધન નહોતું. સામાન્ય આર્થિક સ્થિતિમાં, વેપારીઓના આર્થિક પ્રભાવને કારણે ગ્રાહકોનું હંમેશા શોષણ થતું રહે છે.
- આ પરિસ્થિતિનો સામનો કરવા માટે, ગ્રાહક પંચાયતે સ્વતંત્ર ગ્રાહક સુરક્ષા કાયદાની જરૂરિયાત દર્શાવી હતી.
- 1977માં લોનાવાલામાં પંચાયતની બેઠકમાં એક ઠરાવ પસાર કરવામાં આવ્યો હતો કે અસરકારક ગ્રાહક સુરક્ષા કાયદો બનાવવો જોઈએ.
- 1978માં, પંચાયતે ગ્રાહક સુરક્ષા કાયદો, ઉપભોક્તા મંત્રાલય અને ગ્રાહક અદાલતની સ્થાપનાની માંગ સાથે માંગણીઓનું ચાર્ટર બહાર પાડ્યું.
- પંચાયતે પોતે જ આ અંગે કાયદો ઘડવાનું શરૂ કર્યું. આ અર્થે 9 એપ્રિલ 1980ના રોજ કાયદા સમિતિની પ્રથમ બેઠકમાં રજૂ કરવામાં આવ્યો હતો. ત્યારબાદ તેને વિવિધ કાયદા નિષ્ણાતો અને હાઈકોર્ટના ન્યાયાધીશોને ચર્ચા માટે મોકલવામાં આવ્યો હતો. તેમજ તેમના પ્રતિભાવો અને સૂચનોના આધારે કાયદાનો અંતિમ ડ્રાફ્ટ તૈયાર કરવામાં આવ્યો હતો.
- 1980માં મહારાષ્ટ્ર લેજિસ્લેટિવ કાઉન્સિલના સભ્ય બાબુરાવ વૈદ્યએ આ બિલ રજૂ કરવાની જવાબદારી લીધી હતી. પરિણામે વર્તમાન ગ્રાહક સુરક્ષા કાયદો અસ્તિત્વમાં આવ્યો.
ગ્રાહક સુરક્ષા અધિનિયમ, 1986 :
આ અધિનિયમ ગ્રાહકોના અધિકારોનું રક્ષણ કરવા અને વિવાદોના ઉકેલ માટે અસરકારક ઉપાયો પ્રદાન કરવાના ઉદ્દેશ્ય સાથે ઘડવામાં આવ્યો હતો. તેમાં 2019માં સુધારો કરવામાં આવ્યો હતો અને નવો ગ્રાહક સુરક્ષા કાયદો, 2019 લાગુ કરવામાં આવ્યો હતો, જેમાં ઈ-કોમર્સ અને ઓનલાઈન ટ્રેડિંગ સંબંધિત જોગવાઈઓ પણ ઉમેરવામાં આવી હતી.
છેલ્લે, રાષ્ટ્રીય ગ્રાહક દિવસ ગ્રાહક અધિકારો અને તેમના સશક્તિકરણનું પ્રતીક છે. આ દિવસ આપણને આપણા અધિકારો પ્રત્યે જાગૃત રહેવાની પ્રેરણા આપે છે એટલું જ નહીં, પણ આપણને એ શીખવે છે કે જવાબદાર ગ્રાહક બનીને સમાજ અને દેશને સુધારી શકાય છે.
