અર્થતંત્ર 2016 થી આર્થિક વિકાસમાં મંદી અને શિક્ષિત બેરોજગારી વધવા સાથે નિર્ણાયક તબક્કામાંથી પસાર થઈ રહી છે. 2004 થી 2014 સુધીના વિકાસ દર ભારતના આધુનિક આર્થિક ઇતિહાસમાં સૌથી વધુ હતો. રોજગારમાં માળખાકીય પરિવર્તન, જે 2004 માં શરૂ થયું હતું, તેના કારણે કૃષિમાં યાંત્રિકીકરણમાં વધારો થયો, બાંધકામ ક્ષેત્રમાં તેજી, બિન-કૃષિ નોકરીઓમાં ઊંચી વૃદ્ધિ , વાસ્તવિક વેતન દરમાં વધારો થયો, ગરીબી ઘટી આ બધા પરિવર્તન જોવા મળ્યા હતા.
પરંતુ 2016 ના નોટબંધી પછી, વર્ષ 2019 સુધી, આર્થિક વિકાસ દર સતત ઘટતો રહ્યો. પછી કોવિડ રોગચાળા દરમિયાન, અર્થતંત્ર દાયકાઓ પછી ભારે સંકુચિત થયું. જ્યારે વૈશ્વિક અર્થતંત્ર 3.1 ટકા સંકુચિત થયું છે, જ્યારે ભારતનો જીડીપી 2020-21માં 6.6 ટકાનો ઘટાડો થયો છે. ત્યારથી ભારતીય અર્થતંત્રમાં સુધારો થયો હોવા છતાં, નિયમિત, અનૌપચારિક, ઔપચારિક નોકરીઓ, વેતન દર અને ગરીબોની આજીવિકા પરની હાનિકારક અસર પુન:પ્રાપ્ત થઈ નથી.
આર્થિક વિકાસ અને માનવ વિકાસ વચ્ચે પરસ્પર સંબંધ છે. તાજેતરના સંશોધનમાં, અમે જોયું કે ભારતમાં જે રાજ્યો 1993 અને 2018 ની વચ્ચે પ્રાંતીય જીડીપીની ઊંચી વૃદ્ધિ જાળવી શકે છે તે માનવ વિકાસમાં પ્રમાણમાં આગળ હતા. તેમનો જીડીપી વાર્ષિક સાત ટકાથી વધુના દરે વધ્યો હતો. જેમાં કેરળ, તમિલનાડુ, કર્ણાટક, મહારાષ્ટ્ર, ગુજરાત, ઉત્તરાખંડ, પંજાબ અને હરિયાણાનો સમાવેશ થાય છે. આ રાજ્યો શિક્ષણ અને આરોગ્ય બંને પર જીડીપીનો નોંધપાત્ર રીતે ઊંચો હિસ્સો ખર્ચી રહ્યા હતા, જે તેમના આરોગ્ય અને શિક્ષણ પરિણામ સૂચકાંકોમાં પ્રતિબિંબિત થાય છે.
તેનાથી વિપરીત, ઝારખંડ, છત્તીસગઢ, બિહાર, મધ્યપ્રદેશ, ઓડિશા, ઉત્તર પ્રદેશ અને રાજસ્થાનમાં છેલ્લા અઢી દાયકા દરમિયાન સરેરાશ જીડીપી વાર્ષિક માત્ર પાંચ ટકાની વૃદ્ધિ નોંધાઈ છે. આ એવા રાજ્યો છે જ્યાં ગરીબી, કુપોષણ અને બાળમૃત્યુ દર ખૂબ વધારે છે. નેશનલ ફેમિલી હેલ્થ સર્વે (2019-21)માં જાણવા મળ્યું છે કે આ પછાત રાજ્યોમાં ગંભીર રીતે સ્ટંટેડ બાળકોનું પ્રમાણ વધ્યું છે. વધુમાં, આ રાજ્યોમાં શાળાકીય શિક્ષણના સરેરાશ વર્ષો પણ ખૂબ ઓછા છે, જે છેલ્લા બે દાયકા દરમિયાન વધુ સુધર્યા નથી. આમાં ગરીબીનું પ્રમાણ પણ દક્ષિણના રાજ્યો કરતા વધારે છે.
આવી સ્થિતિમાં, એવું કહેવું ખોટું નહીં હોય કે ગરીબી ઘટવાથી માત્ર લોકોનું જીવનધોરણ સુધરતું નથી, પરંતુ તેમના પરિવારની ખર્ચ કરવાની ક્ષમતા પણ વધે છે. તેથી, ગરીબીમાં ઘટાડો માલ અને સેવાઓની માંગમાં વધારો કરે છે, જેનાથી ઉત્પાદનમાં વધારો થવાની સંભાવના છે. વિકાસ દરમાં વધારા સાથે, શિક્ષણ અને આરોગ્ય પર જાહેર અને ખાનગી ખર્ચ વધે છે. જેની માનવ વિકાસ સૂચકાંકની વૃદ્ધિ પર સકારાત્મક અસર પડે છે. વધતી આવક પરિવારોને આરોગ્યસંભાળ અને શિક્ષણ પર ખર્ચ કરવા સક્ષમ બનાવે છે.
દરેક રાજ્ય સરકારે આર્થિક વૃદ્ધિ, ગરીબી ઘટાડવા અને માનવ ક્ષમતાઓમાં સુધારો વચ્ચેના આ ત્રિ-માર્ગીય સંબંધો વિશે ગંભીરતાથી વિચારવાની જરૂર છે. દક્ષિણના કેટલાક રાજ્યોએ સતત સારું પ્રદર્શન કર્યું છે અને તેમની અર્થવ્યવસ્થાએ વાર્ષિક સાત ટકાની નજીક સરેરાશ વૃદ્ધિ દર નોંધાવ્યો છે, જ્યારે અન્ય ઘણા રાજ્યો પાંચ ટકાના આર્થિક વિકાસ દરને જાળવી રાખવામાં પણ ખરાબ રીતે નિષ્ફળ રહ્યા છે.
