હિન્દુ ધર્મમાં ભગવાન શિવના રુદ્ર અવતારનું વિશેષ મહત્વ છે. રુદ્રનો શાબ્દિક અર્થ તોફાન થાય છે અને રુદ્ર એ શિવના ભક્તો દ્વારા સંબોધવામાં આવતા અનેક નામોમાંથી એક છે.
રુદ્રનો ઉપયોગ શિવના ઉગ્ર, હિંસક અને આક્રમક સ્વરૂપ માટે ચોક્કસ અર્થમાં થાય છે. રૂદ્ર, બ્રહ્મા, વિષ્ણુ અને મહાકાલ જેવા દૈવી દેવતાઓમાં વિશેષ, આ બ્રહ્માંડના સંરક્ષક અને સંહારક છે.
વિષ્ણુ પુરાણ, મત્સ્ય પુરાણ અને ભગવદ ગીતા જેવા હિંદુ ગ્રંથો રુદ્ર શબ્દનો ઉપયોગ શિવના અગિયાર સ્વરૂપો માટે કરે છે જેઓ રાક્ષસોની ક્રૂરતા અને અત્યાચારને સમાપ્ત કરવા માટે પૃથ્વી અને સ્વર્ગમાં અવતર્યા હોવાનું માનવામાં આવે છે.
વિવિધ ધાર્મિક ગ્રંથોમાં આ 11 રુદ્રોની ઉત્પત્તિની અલગ–અલગ કથાઓ છે. રુદ્ર એ શિવના સૌથી લોકપ્રિય નામોમાંનું એક છે જેનો વેદોમાં વ્યાપકપણે ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો છે. વાસ્તવમાં વિનાશને વ્યક્ત કરવા માટે શિવને રુદ્રના રૂપમાં સંબોધવામાં આવ્યા છે.
રુદ્ર શબ્દનો શાબ્દિક અર્થ
રુદ્ર શબ્દનો શાબ્દિક અર્થ થંડરિંગ સ્ટ્રોમ જેવો દેખાય છે. આ સિવાય રુદ્રનો અર્થ અગ્નિ અને અગ્નિ લાલ ક્રોધ તરીકે લેવામાં આવે છે. ઘણા એન્ગલ્સથી જોવામાં આવે તો રુદ્ર શબ્દ શિવના ઉગ્ર પાસા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે, જે વિનાશનું પ્રતીક છે. રુદ્રાષ્ટકમના એક ફકરામાં શિવના રુદ્ર સ્વભાવનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે.
હિંદુ ધર્મશાસ્ત્ર સર્વોચ્ચ દિવ્યતાના ત્રણ મુખ્ય અભિવ્યક્તિઓ વિશે બોલે છે, એટલે કે બ્રહ્મા આ સૃષ્ટિના સર્જક છે, વિષ્ણુ આ સૃષ્ટિના સંરક્ષક છે અને શિવ આ સૃષ્ટિનો નાશ કરનાર છે. રુદ્ર શબ્દ શિવના તાંડવ સાથે પણ જોડાયેલો છે. તાંડવ એ ભગવાન શિવનું અઘોર નૃત્ય છે, જે ભોલેનાથ સ્મશાનભૂમિમાં કરે છે. તાંડવમાં, શિવ સાપને લઈને નૃત્ય કરે છે, ખોપરીની માળા પહેરીને, સ્મશાનની ભસ્મ તેના આખા શરીર પર લપેટીને અને લાલ ક્રોધિત આંખો સાથે.
પૌરાણિક કથા
એક પૌરાણિક કથામાં રુદ્ર શબ્દ સાથે જોડાયેલી ઘટના વર્ણવવામાં આવી છે. એકવાર બ્રહ્માએ રુદ્રને કેટલાક જીવો બનાવવાનું કહ્યું કારણ કે તે સામાન્ય જીવોના સર્જનથી કંટાળી ગયા હતા. આ વિનંતીને કારણે શિવે કપાલી, પિંગલા, ભીમ, વિરૂપાક્ષ, વિલાહિતા, અજેશા, શાસન, શાસ્તા, શંભુ, ચંદા અને ધ્રુવ નામના 11 અમર જીવોની રચના કરી.
શિવ દ્વારા બનાવેલા આ સ્વરૂપો
શિવ દ્વારા બનાવેલા આ સ્વરૂપોને 11 રુદ્ર કહેવામાં આવે છે. આ અમર જીવોના વડા હોવાને કારણે, શિવને રુદ્ર તરીકે સંબોધવામાં આવે છે. ઋગ્વેદના સ્તોત્રોમાં રુદ્ર નામના શિવનો ઘણો ઉલ્લેખ છે. વેદોમાં શિવનું વર્ણન સર્વોચ્ચ દેવ, એક શક્તિશાળી તીરંદાજ, સૌથી ભયાનક સ્વરૂપ, અગ્નિ દેવ વગેરે તરીકે કરવામાં આવ્યું છે.
શિવનું રુદ્ર સ્વરૂપ ભયંકર તોફાનનું પ્રતીક
જ્યારે શિવનું રુદ્ર સ્વરૂપ ભયંકર તોફાનનું પ્રતીક છે, ત્યારે શિવના અન્ય સ્વરૂપો તેમના સૌમ્ય પાસાં તરફ નિર્દેશ કરે છે. રુદ્રને સમગ્ર બ્રહ્માંડનું અંતિમ ગંતવ્ય પણ માનવામાં આવે છે, જેમાં સમગ્ર વિશ્વ વિઘટન પછી પાછું ભળી જાય છે.
રુદ્ર નામનો જાપ કરવાથી શિવની કૃપા પ્રાપ્ત થશે
આપણે ધારી શકીએ છીએ કે જ્યારે રુદ્ર શબ્દ શિવની ભૂમિકા એટલે કે વિનાશ તરફ નિર્દેશ કરે છે, ત્યારે શિવ શબ્દ શિવના સૌમ્ય સ્વભાવ તરફ નિર્દેશ કરે છે, જે ભક્તોને ઇચ્છિત વરદાન આપે છે. શિવ દયાળુ અને વિનાશ સાથે દયાળુ છે. સમગ્ર બ્રહ્માંડના માતા–પિતા હોવાને કારણે, શિવ તેમની સુખાકારીની કાળજી લેવાની સર્વોચ્ચ ભૂમિકામાં છે. રુદ્ર નામનો જાપ કરવાથી શિવની કૃપા પ્રાપ્ત થશે અને ભક્તોને તેમના આશીર્વાદ મળશે.
