જેમ આપણે ડિજિટલ થઈ રહ્યા છીએ તેમ આપણે ફાયદાઓ સાથે નુકસાન પણ સહન કરવાનો વારો આવ્યો છે. દેશમાં ઓનલાઈન છેતરપિંડીના ચોંકાવનારા આંકડા સામે આવ્યા છે. એક આરટીઆઈના જવાબમાં, દેશની સર્વોચ્ચ બેંક આરબીઆઈએ કહ્યું કે છેલ્લા 5 વર્ષમાં, ઓનલાઈન છેતરપિંડીના 5.4 લાખ કેસ નોંધાયા છે, જેમાં લોકો સાથે કુલ 1,146 કરોડ રૂપિયાની છેતરપિંડી થઈ છે.
જો આપણે રોજિંદા ધોરણે જોઈએ તો, ગુનેગારોએ દરરોજ લગભગ 800 લોકોને પોતાનો શિકાર બનાવ્યા છે. આ આરબીઆઇના વાર્ષિક અહેવાલમાં દર્શાવવામાં આવેલા કેસ કરતા લગભગ 10 ગણા વધારે છે. કારણ કે કેન્દ્રીય બેંકે તેના રિપોર્ટમાં માત્ર 1 લાખ રૂપિયાથી વધુના કેસનો સમાવેશ કર્યો છે.જેનો મતલબ એવો છે કે મોટાભાગના કેસો તો નોંધાતા પણ નથી.રિપોર્ટ અનુસાર, ગયા નાણાકીય વર્ષમાં 1,457 કરોડ રૂપિયાના 29,082 કાર્ડ અને ડિજિટલ પેમેન્ટ છેતરપિંડીના કેસ નોંધાયા હતા. જો 1 લાખથી ઓછી રકમની છેતરપિંડીનો સમાવેશ કરવામાં આવે તો કુલ કેસોની સંખ્યા વધીને 2.7 લાખ થઈ જાય છે અને આ કેસોમાં ખોવાઈ ગયેલી રકમ કુલ 653 કરોડ રૂપિયા થાય છે.
તદુપરાંત, જો નેશનલ સાયબર ક્રાઈમ રિપોર્ટિંગ પોર્ટલના તમામ કેસોને સામેલ કરવામાં આવે તો, ઉછાળો વધુ હશે. પોર્ટલ પર નોંધાયેલી ઘણી છેતરપિંડી બેંકિંગ છેતરપિંડી તરીકે નોંધાયેલી નથી કારણ કે છેતરપિંડી કરનારાઓ પીડિત દ્વારા સ્વેચ્છાએ તેમના ખાતામાં નાણાં ટ્રાન્સફર કરે છે.આ વર્ષે ફેબ્રુઆરીમાં, ઈલેક્ટ્રોનિક્સ અને આઈટી મંત્રાલય સાથે સંબંધિત એક સમિતિએ જણાવ્યું હતું કે નાણાકીય વર્ષ 2024માં સપ્ટેમ્બર 2023 સુધી નેશનલ સાઈબર ક્રાઈમ રિપોર્ટિંગ પોર્ટલ પર કુલ 5,574 કરોડ રૂપિયાની સાયબર છેતરપિંડી નોંધાઈ હતી. ગયા વર્ષે, અન્ય આરટીઆઈ જવાબમાં જાણવા મળ્યું હતું કે જાન્યુઆરી 2022 થી મે 2023 વચ્ચે પોર્ટલ પર 21 લાખ ફરિયાદો દાખલ કરવામાં આવી હતી.રિપોર્ટ અનુસાર, લોકો સાથે અનેક રીતે છેતરપિંડી થઈ રહી છે. પ્રથમ એક છે જેમાં છેતરપિંડી કરનારાઓ પૈસાની ચોરી કરવા માટે માલવેર અથવા તોડ પ્રણાલીનો ઉપયોગ કરે છે. બીજું, પીડિતને ઓળખપત્રો જાહેર કરવા અથવા વ્યવહાર કરવા માટે ફિશિંગ અથવા ખોટા અર્થઘટનનો ઉપયોગ. ત્રીજું, જ્યાં પીડિત સ્વેચ્છાએ છેતરપિંડીવાળી સ્કીમ અથવા નકલી ઈ-કોમર્સ સાઇટ પર નાણાં ટ્રાન્સફર કરે છે. રિપોર્ટ અનુસાર, તેમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે ગ્રાહક સ્વેચ્છાએ પૈસા ટ્રાન્સફર કરે છે તેવા ઘણા કિસ્સાઓને બેંકિંગ છેતરપિંડી ગણવામાં આવતા નથી કારણ કે તેમાં બેંક સિસ્ટમનું કોઈ ઉલ્લંઘન નથી.પેમેન્ટ્સ કંપની ઇપીએસના એક અભ્યાસ અનુસાર, છેલ્લા ત્રણ વર્ષમાં રિટેલ ડિજિટલ પેમેન્ટમાં વોલ્યુમની દ્રષ્ટિએ 53%નો વધારો થયો છે. જો કે, આ જ સમયગાળા દરમિયાન, છેતરપિંડીના કેસોમાં 59%નો વધારો થયો છે જ્યારે છેતરપિંડીથી ગુમાવેલી રકમમાં 109%નો વધારો થયો છે. વણઉકેલાયેલા છેતરપિંડીના કેસોમાં, પીડિતને રકમ મળતી નથી અને તેથી ગ્રાહકોને સમગ્ર બોજ સહન કરવો પડે છે. તે જ સમયે, પૈસા ટ્રાન્સફર કરવામાં થર્ડ પાર્ટી પેમેન્ટ સિસ્ટમ અથવા ગેટવેનું કામ માત્ર સુવિધા આપવાનું છે અને કપટપૂર્ણ વ્યવહારોમાં તેમની કોઈ જવાબદારી નથી. 2017 માં, આરબીઆઈએ અનધિકૃત વ્યવહારોમાં “શૂન્ય ગ્રાહક જવાબદારી” નો ખ્યાલ રજૂ કર્યો હતો. ઝીરો લાયબિલિટી લાગુ પડે છે જો ગ્રાહક માહિતી શેર ન કરે અથવા ગ્રાહકના અહેવાલ પછી છેતરપિંડી થાય કે તેના એકાઉન્ટ સાથે ચેડા કરવામાં આવ્યા છે. જ્યારે ગ્રાહકની ઇચ્છા વિરુદ્ધ નાણાં ટ્રાન્સફર કરવામાં આવે છે, ત્યારે ગ્રાહક માટે કોઈ રક્ષણ નથી. આ મહિનાની શરૂઆતમાં, આઈબીએ ચેરમેન એમ.વી. રાવે કહ્યું હતું કે મોટાભાગની ઑનલાઇન છેતરપિંડી ગ્રાહકોમાં જાગૃતિના અભાવને કારણે થાય છે અને બેન્કિંગ સિસ્ટમની નબળાઈઓને કારણે નહીં.
