સ્મૃતિ લોપ તેને કહેવામાં આવે છે કે, જ્યારે કોઈ વ્યક્તિ પોતાની સ્મૃતિમાં સંગ્રહિત જાણકારીને યાદ કરી શકતો નથી. આ ફિલ્મો અને પુસ્તકો માટે એક લોકપ્રિય વિષય છે. પરંતુ વાસ્તવમાં બહુ દુર્લભ છે. થોડુક ભુલકકડ હોવું અથવા અમુક વાતોને ભૂલી જવી એ સામાન્ય વાત છે. જે સ્મૃતિ લોપથી સાવ અલગ છે. એ બિમારી યાદો અને સ્મૃતિ ને ખુબજ નુકસાન પહોંચાડે છે. તેમાં વ્યકિતની જિંદગીની મહત્વપૂર્ણ વાતો, યાદગાર ઘટનાઓ અને ખાસ વ્યકિત નો સમાવેશ થાય છે.
સ્મૃતિ લોપ મનને આઘાત લાગવાથી કે સતત ભયથી આવી શકે
મનોવિજ્ઞાન ભવનની વિદ્યાર્થીની કામ્બરીયા કિશ્ર્નાનો 1720 લોકો પર સર્વે: દોઢ વર્ષમાં તો બાળકો લખતા વાંચતા જ ભૂલી ગયા
26.10 ટકા પ્રૌઢમાં સ્મૃતિ હવે પહેલા કરતા ઓછી: 35.10 ટકા વૃધ્ધોમાં યાદશકિતની ખામી: 9 ટકા તરૂણોમાં સ્મૃતિ લોપ જોવા મળ્યોં: 18 ટકા બાળકોમાં તો યાદશકિત રહી જ નહોવાનું સર્વેમાં ખૂલ્યું
સ્મૃતિ લોપથી પીડિત લોકો માટે પોતાના અતીત ને યાદ કરવા, નવી જાણકારી ભેગી કરવી અને ભવિષ્ય ની કલ્પના કરવી મુશ્કેલ હોય છે. એનું કારણ એ છે કે, આપણે પાછલા અનુભવોની યાદો ના આધાર ઉપર જ ભવિષ્યની યાદોનું નિર્માણ કરતાં હોઈએ છીએ. સ્મૃતિ ભ્રંશએ નવી યાદોને મૂકવાની જૂની યાદોને યાદ કરવાનો અથવા બંનેની અક્ષમતા છે. સ્મૃતિ ભ્રમણાના અન્ય લક્ષણોમાં મુંઝવણ અને અસહિષ્ણુ હલનચલન શામેલ હોય શકે છે. દારૂના દુરુપયોગથી એક પ્રકારનું સ્મૃતિ લોપ થઈ શકે છે. જેને વરનીક – કોરસકોફના મનોરોગ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.
સ્મૃતિ એ આઘાત જનક અનુભવો અને મગજની ઇજા સહિતની ઘણી બાબતોને કારણે થઈ શકે છે. ઘટનાઓ અને અનુભવોને યાદ કરવાની ક્ષમતામાં મગજની વિવિધ જટિલ પ્રક્રિયાઓ શામેલ હોય છે. જ્યારે આપણે આપણા મગજમાં સંગ્રહિત ડેટા ને પુન: પ્રાપ્ત કરવાનો પ્રયાસ કરીએ છીએ ત્યારે શું થાય છે તે આપણે હજી પણ સમજી શકતા નથી.
સ્મૃતિ ભ્રમણા વાળા મોટાભાગના લોકો સામાન્ય રીતે રસદાર હોય છે અને સ્વની ભાવના ધરાવે છે. જો કે તેઓ નવી માહિતી શીખવામાં ભૂતકાળના અનુભવોની યાદોને યાદ કરવા માટે સંઘર્ષ અથવા બંનેમાં ભારે મુશ્કેલીઓ અનુભવી શકે છે. કોરોના મહામારીમાં ભયાનક ભય અને ચિંતાને કારણે આબાલવૃદ્ધ સૌની સ્મૃતિ પર અસર થઇ. 11 વર્ષના બાળકથી લઈ વૃદ્ધ સુધીના દરેકમાં વત્તાઓછા અંશે સ્મૃતિ પર અસર જોવા મળી. મનોવિજ્ઞાન ભવનની વિદ્યાર્થીની કામ્બરીયા ક્રિષ્નાએ ભવન અધ્યક્ષ ડો.યોગેશ જોગસણના માર્ગદર્શનમાં સર્વેક્ષણ 1720 લોકો પર કર્યું.
જેમાં 450 વૃદ્ધ, 450 પ્રૌઢ, 481 યુવાનો, 109 તરુણો અને 11 થી 14 વર્ષ સુધીના 230 બાળકો પર સર્વે કરેલ. જેમાં 35.10% વૃદ્ધોમાં કોરોના બીમારી પછી યાદશક્તિની ખામી જોવા મળેલ. 26.10% પ્રૌઢમાં સ્મુતિ હવે પેલા કરતા ઓછી થઇ એવું જાણવા મળે છે. 16.20% યુવાનો માં સ્મૃતિને લઈને સમસ્યા જોવા મળી. 9% તરુણોમાં સ્મૃતિલોપ જોવા મળ્યો. અને 18% બાળકોમાં યાદશક્તિ રહી જ નથી એવું જોવા મળ્યું. ત્યાં સુધી કે આ દોઢ વર્ષમાં બાળકો લખતા વાંચતા પણ ભુલી ગયા હોવાનું આ સર્વેમાં જોવા મળે છે. મહિલાઓની સરખામણીએ પુરુષોમાં યાદશક્તિ વધારે ઘટી.
મોટાભાગના કિસ્સાઓમાં સ્મૃતિ લોપ એ સારવાર વિના પોતાનું નિરાકરણ લાવી શકે છે. શારીરિક અથવા માનસિક વિકાર હાજર હોય તો સારવાર જરૂરી હોય શકે છે. પારિવારિક સહાય નિર્ણાયક છે. ફોટોગ્રાફ્સ, અને સંગીત મદદ કરી શકે છે.સારવારમાં ઘણી ટેક્નિક અને વ્યૂહરચના શામેલ હોય છે. જે મેમરી ની સમસ્યાને દૂર કરવામાં મદદ કરી શકે છે.ખોવાયેલી યાદો ને બદલવા માટે નવી માહિતી મેળવવા માટે અથવા નવી માહિતી પ્રાપ્ત કરવાના આધાર તરીકે હાલની યાદો નો ઉપયોગ કરવા માટે મનોચિકિત્સક સાથે વાત કરવી જરૂરી છે.
સ્મૃતિલોપના લક્ષણો
- એન્ટ્રોગ્રેટ સ્મૃતિમાં નવી માહિતી શીખવાની ક્ષમતા નબળી પડી જાય છે.
- ભૂતકાળની ઘટનાઓ અને અગાઉની પરિચિત માહિતીને યાદ રાખવાની ક્ષમતા નબળી થઈ જાય છે.
- અસંગઠિત હલનચલન અને કંપન ન્યુરોલોજીકલ સમસ્યાઓ
- વ્યકિત ચહેરા અથવા સ્થાનોને ઓળખવામાં અસમર્થ હોય શકે છે.
સ્મૃતિલોપના પ્રકારો
- રિસ્ટરોગ્રેટ એમનેસીઆ: આ પ્રકારમાં રોગી પોતાની જૂની યાદોને યાદ કરવામાં અસમર્થ રહે છે. જેમ કે, આપણી બાળપણની યાદો. આ પ્રકારના સ્મૃતિ લોપ માં વ્યકિત શીખેલી અથવા યાદ કરેલી સૂચનાઓને જરૂરત પ્રમાણે યાદ કરી શકતો નથી. આવું લગભગ માથાના કેટલાક ભાગમાં આઘાત અથવા મસ્તિષ્કમાં ક્ષતિને કારણે થાય છે.
- એન્ટ્રોગ્રેટ એમનેસીઆ: આમાં વ્યકિત નવી જાણકારી યાદ કરી શકતો નથી. ભૂલવાની આ બીમારી પણ ઘણી વાર મસ્તિષ્ક માં ક્ષતિ થવાને કારણે થાય છે. જેમ કે, લાંબા સમય સુધી આલ્કોહોલ નું સેવન, ગંભીર કુપોષણ, સ્ટ્રોક, માથામાં લાગવું, ઇન્સેફ્લાઈ ટીસ, સર્જરી વગેરે.
- પોસ્ટ ટ્રુમેટિક એમનેસીઆ: આ બીમારી માથા પર લાગવાથી થતી હોય છે. ઉ.દા. માથા પર કઈક ભારી વજન પડવાથી અથવા એક્સિડન્ટ ના કારણે. આ લગભગ થોડાક સમય સુધી જ થાય છે. ભૂલવાની આ બીમારી નો સમયગાળો લાગવાની ગંભીરતા ઉપર નિર્ભર હોય છે.
- વેરનીક કોરસાકોફ સિન્ડ્રોમ: આ બીમારી લાંબા સમય સુધી દારૂ પીવાથી થાય છે. જે લોકો આલ્કોહોલ લાંબા સમય સુધી પીતા રહે છે તેનામાં વિટામિન બી-1 ની કમી આવી જાય છે. અને જેનાથી ધીરે ધીરે સ્મૃતિ લોપ થવા લાગે છે.
- પૂર્વગ્રહ સ્મૃતિ લોપ: કેટલીક રીતે એન્ટરોગ્રેટ એમનેસિયાની વિરુદ્ધ વ્યકિત તેમના આઘાત પહેલા બનેલી ઘટનાઓને યાદ રાખી શકતી નથી. પરંતુ તે યાદ કરે છે તેના પછી શું થયું છે.
- વૈશ્વિક સ્મૃતિ લોપ: બધી મેમરી નો અસ્થાયી નુકસાન અને ગંભીર કિસ્સાઓમાં નવી યાદો બનાવવામાં મુશ્કેલી.
- આઘાતજનક સ્મૃતિ લોપ: કાર ના અકસ્માતમાં માથામાં સખત ફટકો પડવાથી મેમરી લોસ થાય છે. વ્યકિત ચેતના અથવા કોમામાં ટૂંકા સમયસુધી જઈ શકે છે. સ્મૃતિ ભ્રમણા સામાન્ય રીતે અસ્થાયી હોય છે. પરંતુ તે સામાન્ય રીતે કેટલો સમય ચાલે છે તે તેના પર આધાર રાખે છે કે ઇજા કેટલી ગંભીર છે.
- ઐતિહાસિક સ્મૃતિ લોપ: વ્યકિત ફક્ત તેમના ભૂતકાળને જ નહીં, પણ તેમની ઓળખને પણ ભૂલી શકે છે. તેઓ જાણતા નથી કે તેઓ કોણ છે. ભલે તેઓ અરીસામાં જુએ,પણ તેઓ પોતાનું પ્રતિબિંબ ઓળખતા નથી. ડ્રાઈવિંગ લાઈસન્સ, ક્રેડીટ કાર્ડ અથવા આઇ ડી કાર્ડ અર્થહીન લાગે તે સામાન્ય રીતે કોઈ ઘટના દ્વારા ઉશ્કેરવામાં આવે છે કે જેનું મન યોગ્ય રીતે સામનો કરવામાં અસમર્થ છે. યાદ રાખવાની ક્ષમતા સામાન્ય રીતે કાં તો ધીમે ધીમે અથવા થોડા દિવસો માં અચાનક પાછી આવે છે. પરંતુ આઘાતજનક ઘટનાની યાદશક્તિ ક્યારેય પૂરેપૂરી પાછી આવી શકતી નથી.
- બાળપણની સ્મૃતિ ભ્રમણા: ભાષા વિકાસની સમસ્યા અથવા મગજના કેટલાક મેમરી વિસ્તારો જે બાળપણ દરમિયાન સંપૂર્ણ પરિપક્વ ન થતાં તે પ્રારંભિક બાળપણની ઘટનાઓને અને યાદોને નુકશાન કરે છે.
