ફક્ત એક જ દાયકામાં ભારતીયોના પ્રજનન દરમાં 20% નો ઘટાડો !! વર્ષ 2008-10માં 86.1 ની સપાટીએ રહેલો પ્રજનન દર વર્ષ 2018-20માં 68.7 થઈ ગયો !!!
હવે ઇનવીટ્રો ફર્ટિલેશન સેન્ટરો વધુ ધમધમવા લાગશે તેવા સમાચાર મળી રહ્યા છે. લોકોની જીવનશૈલી બદલાતા પ્રજનન દરમાં ભારે ઘટાડો જોવા મળ્યો છે. વર્ષ 2008-10 દરમિયાન ભારતીયો પ્રજનન દર 86.1 હતો જે ફક્ત એક દાયકામાં 20% ઘટીને 68.7 થઈ ગયો છે. જે એક રીતે ચિંતાનો વિષય પણ છે અને એક રીતે વસ્તી વૃદ્ધિ સહિતની બાબતો માટે સારા સમાચાર પણ છે પરંતુ આ બધી બાબતો વચ્ચે હવે આઈવીએફ સેન્ટરનો સુવર્ણકાળ શરૂ થવા જઈ રહ્યો છે તેવું ચોક્કસ કહી શકાય. લોકોની જીવનશૈલીમાં ખૂબ ઝડપે ફેરફાર આવી રહ્યો છે. અગાઉ પ્રજનન અંગે જાગૃતતા ન હતી જેના લીધે પ્રજનન દર હંમેશા ઉચ્ચો રહેતો હતો પરંતુ હવે શિક્ષણનું સ્તર વધતા લોકોમાં જાગૃતતા આવી છે જે પ્રજનન દર નીચું જવાનું એક કારણ છે. બીજું હાલના યુવાનો કારકિર્દી પ્રત્યે વધુ સજાગ તો થયા જ છે પરંતુ એક એવી ઘડ પડતી જઈ રહી છે કે, પ્રથમ કેરિયર સેટ કરવું અને ત્યારબાદ જ ફેમિલી પ્લાનિંગ કરવું જેના લીધે પ્રજનન દરમાં ઘટાડો નોંધાઇ રહ્યો છે. ઉપરાંત પ્રદુષણ, કેમિકલ,પેસ્ટીસાઈડ જેવા તત્વો પણ પ્રજનન દર ઘટાડવામાં મહત્વનો ફાળો ભજવી રહ્યા છે.
તાજેતરમાં બહાર પાડવામાં આવેલ સેમ્પલ રજીસ્ટ્રેશન સિસ્ટમ (એસઆરએસ) ડેટા 2020 મુજબ, ભારતમાં સરેરાશ જનરલ ફર્ટિલિટી રેટ(જીએફઆર) 2008 થી 2010 (ત્રણ વર્ષના સમયગાળા) દરમિયાન 86.1 હતો અને 2018-20 (ત્રણ વર્ષની સરેરાશ) દરમિયાન ઘટીને 68.7 થઈ ગયો છે. ડેટા દર્શાવે છે કે શહેરી વિસ્તારોમાં 15.6 ટકાની સરખામણીએ ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં 20.2 ટકાના દરે ઘટાડો થયો છે. જીએફઆરમાં ઘટાડો વસ્તી વૃદ્ધિમાં મંદી સૂચવે છે, જે એક સારો સંકેત માનવામાં આવે છે.જીએફઆર એટલે એક વર્ષમાં દર 1000 મહિલાઓએ જન્મેલા બાળકોની સંખ્યા.પ્રજનન દરમાં ઘટાડો શહેરી વિસ્તારો કરતાં ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં વધુ નોંધાયો હતો.
ભારતમાં સામાન્ય પ્રજનન દર અંગે સેમ્પલ રજિસ્ટ્રેશન સિસ્ટમ 2020 રિપોર્ટ બહાર પાડવામાં આવ્યો છે. આ રિપોર્ટ અનુસાર છેલ્લા એક દાયકા દરમિયાન ભારતમાં જનરલ ફર્ટિલિટી રેટમાં 20 ટકાનો ઘટાડો નોંધવામાં આવ્યો છે. આ ઘટાડો શહેરી વિસ્તારની સરખામણીએ ગ્રામ્ય વિસ્તારમાં વધુ નોંધાયો છે. શહેરી વિસ્તારોમાં, જ્યાં તે 15.6 ટકા નોંધાયું છે, ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં તે 20.2 ટકા નોંધાયું છે. જીએફઆર એ 15-49 વર્ષની વય જૂથમાં એક વર્ષમાં 1000 સ્ત્રીઓ દીઠ જન્મેલા બાળકોની સંખ્યાનો ઉલ્લેખ કરે છે.
અહેવાલ મુજબ તાજેતરમાં બહાર પાડવામાં આવેલ નમૂના નોંધણી સિસ્ટમ (એસઆરએસ) ડેટા 2020 મુજબ ભારતમાં સરેરાશ જીએફઆર 2008 થી 2010 (ત્રણ વર્ષનો સમયગાળો) અને 2018-2020 (ત્રણ વર્ષની સરેરાશ) દરમિયાન 86.1 હતો જે ઘટીને 68.7 પર આવી ગયો છે. એસઆરએસ ડેટા દર્શાવે છે કે શહેરી વિસ્તારોમાં 15.6 ટકાની સરખામણીએ ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં ઘટાડો 20.2 ટકા વધુ છે.એઇમ્સમાં પ્રસૂતિ અને સ્ત્રીરોગવિજ્ઞાનના ભૂતપૂર્વ એચઓડી ડો. સુનિતા મિત્તલે જણાવ્યું હતું કે જીએફઆરમાં ઘટાડો વસ્તી વૃદ્ધિમાં મંદી સૂચવે છે, જે એક સારો સંકેત છે. તેમણે કહ્યું કે આ પરિવર્તનના મુખ્ય પરિબળો લગ્નની ઉંમરમાં વધારો, મહિલાઓમાં સાક્ષરતા દરમાં સુધારો અને આધુનિક ગર્ભનિરોધક પદ્ધતિઓની સરળ ઉપલબ્ધતા છે.
તાજેતરમાં બહાર પાડવામાં આવેલ એસઆરએસ 2020 રિપોર્ટમાં જીએફઆર ઘટાડવામાં પ્રજનન વય જૂથની મહિલાઓમાં સાક્ષરતાની ભૂમિકા પર પણ પ્રકાશ પાડવામાં આવ્યો છે. મહિલાઓના શિક્ષણ સ્તર દ્વારા જીએફઆર ડેટાના સંદર્ભમાં અહેવાલમાં જણાવાયું છે કે, અભણ અને સાક્ષરમહિલાઓના જીએફઆર વચ્ચે અંતર છે, બાદમાં રાષ્ટ્રીય સ્તરે જીએફઆરનું નીચું સ્તર દર્શાવે છે.
અહેવાલ મુજબ, રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં, જે રાજ્યોએ 2008-10 અને 2018-20 વચ્ચે જીએફઆરમાં સૌથી વધુ ઘટાડો નોંધ્યો છે તે જમ્મુ અને કાશ્મીર (29.2) છે. તે પછી દિલ્હી (28.5) અને પછી ઉત્તર પ્રદેશ (24), ઝારખંડ (24) અને રાજસ્થાન (23.2) આવે છે. મહારાષ્ટ્ર રાજ્યમાં પણ છેલ્લા બે દાયકામાં જીએફઆરમાં 18.6 % નો ઘટાડો નોંધાયો છે.સૌથી તાજેતરના એસઆરએસ ડેટામાં ભારતમાં કુલ પ્રજનન દર (પ્રજનન વયમાં સ્ત્રી દીઠ જન્મ) 2 છે. બિહારમાં સૌથી વધુ એટલે કે સૌથી વધુ ટીએફઆર (3.0) નોંધાયેલ છે જ્યારે તેની સરખામણીમાં દિલ્હી, તમિલનાડુ અને પશ્ચિમ બંગાળમાં ટીએફઆર (1.4) નોંધવામાં આવ્યા છે જે ભારતમાં સૌથી ઓછો છે. હાલમાં રાષ્ટ્રીય સ્તરે, ગ્રામીણ મહિલાનો ટીએફઆર શહેરી મહિલા કરતાં વધુ નોંધવામાં આવ્યો છે. ગ્રામીણ મહિલાઓનો ટીએફઆર 2.2 હતો અને શહેરી મહિલાઓનો 1.6 નોંધાયો હતો. તે જ સમયે, દિલ્હી (1.4), તમિલનાડુ (1.4), પશ્ચિમ બંગાળ (1.4), આંધ્રપ્રદેશ (1.5), હિમાચલ પ્રદેશ (1.5), જમ્મુ અને કાશ્મીર (1.5), કેરળ (1.5), મહારાષ્ટ્ર (1.5), પંજાબ (1.5 ટકા), તેલંગાણા (1.5), કર્ણાટક (1.6), ઓડિશા (1.8), ઉત્તરાખંડ (1.8), ગુજરાત (2.0), હરિયાણા (2.0) અને આસામમાં 2.1 ટીએફઆર નોંધાયા છે.
કાશ્મીર, દિલ્લી, ઉત્તરપ્રદેશ જેવા રાજ્યોના જીએફઆર ગ્રાફમાં સડસડાટ ઘટાડો !!
રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં, જે રાજ્યોએ 2008-10 અને 2018-20 વચ્ચે જીએફઆરમાં સૌથી વધુ ઘટાડો નોંધ્યો છે તે જમ્મુ અને કાશ્મીર (29.2) છે. તે પછી દિલ્હી (28.5) અને પછી ઉત્તર પ્રદેશ (24), ઝારખંડ (24) અને રાજસ્થાન (23.2) આવે છે. મહારાષ્ટ્ર રાજ્યમાં પણ છેલ્લા બે દાયકામાં જીએફઆરમાં 18.6 % નો ઘટાડો નોંધાયો છે.
શહેર કરતા ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં હજુ પ્રજનન દર ઊંચો !!
ગ્રામીણ મહિલાનો ટીએફઆર શહેરી મહિલા કરતાં વધુ નોંધવામાં આવ્યો છે. ગ્રામીણ મહિલાઓનો ટીએફઆર 2.2 હતો અને શહેરી મહિલાઓનો 1.6 નોંધાયો હતો. તે જ સમયે, દિલ્હી (1.4), તમિલનાડુ (1.4), પશ્ચિમ બંગાળ (1.4), આંધ્રપ્રદેશ (1.5), હિમાચલ પ્રદેશ (1.5), જમ્મુ અને કાશ્મીર (1.5), કેરળ (1.5), મહારાષ્ટ્ર (1.5), પંજાબ (1.5 ટકા), તેલંગાણા (1.5), કર્ણાટક (1.6), ઓડિશા (1.8), ઉત્તરાખંડ (1.8), ગુજરાત (2.0), હરિયાણા (2.0) અને આસામમાં 2.1 ટીએફઆર નોંધાયા છે.
