માનવ વસતી આસપાસ રહેતું આ પક્ષી ગીધની જેમ સ્થિર પાંખે હવામાં ચકરાવા મારે છે: પવનનો લાભ લઇને આકાશમાં કલાકોને કલાકો સુધી ઉડી શકતી સમડી ઝડપભેર દિશા બદલી શકે છે
ગીધ નામશેષ થયા બાદ શિકારી સમડી પણ લુપ્ત થવાના આરે છે: ચોમાસામાં સમડીની સંખ્યા વધે તો વરસાદના આગમનની લોકવાયકા છે: તેમની ત્રણ પ્રજાતિ ભારતમાં સર્વત્ર પ્રસરેલી છે
આકાશમાં ઉડતા પક્ષીઓની દુનિયા નિરાળી હોય છે. ખુબ જ ઊંચે ઉડનારા પક્ષી ઘણીવાર નરી આંખે જોઇ ન શકાય તેટલી ઊંચાઇએ પવનની દિશાનો લાભ લઇને ચકરાવા લેતા હોય છે. ઉપરથી શિકાર પર નજર રાખતા આ પક્ષીઓ જેટગતીએ શિકારને ઝડપે છે. ક્યારેક તો નાના પક્ષીના ઝુંડમાંથી એકનો આકાશમાં જ શિકાર કરી લે છે.
શિકારી પક્ષીઓમાં સૌથી જાણીતું નામ ‘સમડી’ પક્ષીનું છે. તેની ઝડપ, ચાલાકી અને શિકાર પરનો આઇકોન્ટેક પાવરફૂલ હોય છે. તે મૂળ માંસાહારી પક્ષી છે. તેની ત્રણ પ્રજાતિ સમગ્ર ભારતમાં જોવા મળે છે. જેમાં એક સામાન્ય સમડી બીજી કાળી પાંખવાળી અને ત્રીજી બ્રાહમીંગ કાઇટ છે. જેમાં એક પ્રજાતિ રંગ-રૂપ અને કદમાં મહદ્અંશે જુદી પડે છે. નર માદા બન્ને સરખા લાગે છે પણ નર મોટો હોય છે. માનવ વસ્તી આસપાસ રહેતું આ પક્ષી ગીતની જેમ સ્થિર પાંખોએ હવામાં ચકરાવા લગાવે છે. ગીધ નામ શેષ થયા બાદ સમડી પણ લુપ્ત થવાના આરે છે. પક્ષીની કેટલીક પ્રજાતિ પ્રદુષણ અને ગ્લોબલ વોર્મિંગને કારણે નાશ પામતી જાય છે.
પક્ષીઓ આપણી ઇકોલોજીકલ સિસ્ટમ સાથે જોડાયેલા છે. પર્યાવરણના રક્ષણ માટે તેની ભૂમિકા અહંમ છે. શહેરીકરણના પગલે જંગલોનો નાશ થતાં તેના આવાસ છીનવાતા તે મુશ્કેલીમાં મૂકાયા. ખોરાક જેવી મહત્વની જરૂરિયાત ન મળતા તેના અસ્તિત્વ પર ખતરો ઝળુંબે છે. સમડી પણ અત્યારે આવી મુશ્કેલીનો સામનો કરી રહી છે. બ્લેક કાઇટ બર્ડ તરીકે સમડી અંગ્રેજીમાં જાણીતી છે. સમડી અન્ય પક્ષીઓ કરતાં તકવાદી શિકારી છે. શિકારની શોધમાં ગ્લાઇડર જેમ ઉડતાઉડતા ઘણો સમય આકાશમાં વિતાવે છે. કાળી સમડી કે લાલ સમડી દેખાવે નાની-મોટી લાગે છે.
સમડી લગભગ બે ફૂટ લાંબી જોવા મળે છે. ભરબજારે ખાવાની ચીજ ઉપર ક્યાંય ભટકાયા વગર શિકારી એટેક કરીને ઝપટ મારીને આંખના પલકારામાં કામ પુરુ કરે છે. વૃક્ષ પરની ટોચ ઉપર તે પોતાનો માળો બાંધે છે. તેનો સંવનન કાળ બારે માસ ચાલુ હોય છે. માદા બે ત્રણ ઇંડા મુકે છે. તે સર્વભક્ષી સાથે મરેલા જાનવર પક્ષીનો ખોરાક આરોગે છે. તે પણ ગીધની જેમ જંગલનો સફાઇ કામદાર છે. ખૂબ જ ચતુર પક્ષી સમડી વિશ્ર્વના બધા ગરમ દેશોમાં જોવા મળે છે.
આકાશમાં ઉડવાની તેની ઝડપ બહુત તેજ સાથે તેના બે પંજાની તાકાત પાવરફૂલ હોવાથી શિકારને ઝકડી રાખે છે. તેનું શરીર વિવિધ રંગોથી બનેલું હોય છે. ભુરૂ શરીર, કાળી ચાંચ, પીળા પગ સાથે તેની આંખ બહુ જ સતેજ હોય છે. આપણા દેશમાં કાળી સમડી બહુ સરળતાથી જોવા મળી જાય છે. તેની પૂંછડી સામાન્ય પક્ષી કરતાં મોટી હોય છે.
મરેલા જાનવરોનું સડેલું માંસ અને બધા જ જીવોને આહાર કરી જાય છે. માનવ વસ્તીની નજીક માળો ડર વગર બાંધે છે. એશિયામાં સમડી વધુ જોવા મળે છે સાથે તે હવામાનના ફેરફારમાં સ્થળ પણ બદલે છે. વાતાવરણ સાથે અનુકુલન કરવામાં સમડીની માસ્ટરી છે. જંગલોમાં જ્યારે આગ લાગે ત્યારે બધા જીવો ભાાગતા હોય ત્યારે પણ સમડી શિકારની શોધમાં મશગુલ રહે છે. મરેલા જાનવર અને માણસો દ્વારા ફેકાયેલ માંસના અવશેષો ખોરાક તરીકે લેતા પર્યાવરણને ચોખ્ખુ રાખવામાં મદદ કરે છે.
આકાશમાં 10 મીટર ઉપરથી નાનકડા દેડકાને પણ સરળતાથી જોઇને તેનો જેટ ગતીએ ડાઇવ લગાવીને શિકાર કરી શકવાની ક્ષમતા તેની તીવ્ર નજર વાળી આંખને આભારી છે. તેમનો મુખ્ય ખોરાક માછલી, નાનકડા પક્ષી, ચામાચીડીયા, મરેલા જાનવરનું માંસ છે.
પ્રાચિન ઇજિપ્તની પૌરાણિક કથાઓના અનુસાર એવું કહેવાયું છે કે મૃતકોને સજીવન કરવા ભગવાને વિવિધ પરિસ્થિતિમાં પતંગનું રૂપ લીધું હતું સાથે તેની દંતકથામાં પણ સમડીને શિકારી પક્ષી અંકિત કરેલ હતું. તેની પૂંછડીના બે ફાંટા પડતાં વી જેવો આકાર બને છે. સમડી વિશ્ર્વમાં લગભગ બધે જોવા મળે છે. તેને ખૂલ્લા મેદાનોમાં શિકાર કરવાની મોજ પડી જાય છે.
તે એક જોડી પસંદ કર્યા બાદ અન્ય પક્ષીની જેમ જોડી બદલતા નથી.
જંતુનાશક દવાઓના પરોક્ષ ઝેર, કૃષિ પધ્ધતિમાં ફેરફાર, ખાદ્ય સંશાધનોમાં ઘટાડો, શિકારી દ્વારા ઇલેક્ટ્રીકલ જાળનો ઉપયોગ વનનાબૂદી વિગેરે મુશ્કેલીને કારણે સમડીની સંખ્યા દિનપ્રતિદિન ઘટતી જાય છે. એક અંદાજ મુજબ દર વર્ષે 20 થી 25 ટકા તેની સંખ્યામાં ઘટાડો જોવા મળી રહ્યો છે. આખા વિશ્ર્વમાં યુકે એકમાત્ર એવો દેશ છે જ્યાં તેની વસ્તી વધી રહી છે.
ઘર ઉપર સમડી બેસવાને અશુભ મનાય છે
સમડી વિશે ઘણી લોકવાયકા આપણાં સમાજ પ્રવર્તે છે. તે જો આપણાં ઘર ઉપર બેસે તો અશુભ મનાય છે. બાજ અને સમડી વચ્ચે પણ ફરક છે. જેમાં બાજ નાનો હોય તો સમડી મોટી. માથુ અને ગરદન નિસ્તેજ દેખાય છે તો આંખની પાછળનો ભાગ ઘાટો દેખાય છે. ઉડવા માટેના પીંછા કાળા હોય છે. તે એક તિક્ષ્ણ વ્હિસલ વગાડે છે. મકર સંક્રાંતિ વખતે ઘણીવાર સમડી પણ પતંગના દોરા વડે સપડાઇ જતી હોય છે. તેને ઉડતી પતંગ પણ કહેવાતું હોવાથી નાનો પતંગ, મોટા પતંગ, કાળો પતંગ જેવા સમડી નામો ચલણમાં આવ્યા છે. ‘હોવરીંગ કાઇટ’ શબ્દ સમડી માટે ચલણમાં વપરાય છે.
