Gandhi on Indian Currency: દેશની આઝાદી બાદ શરૂઆતમાં એવું માનવામાં આવતું હતું કે નોટો પર બ્રિટિશ રાજાની જગ્યાએ મહાત્મા ગાંધીની તસવીરનો ઉપયોગ કરવામાં આવશે અને આ માટે ડિઝાઇન પણ તૈયાર કરવામાં આવી હતી. પરંતુ અંતે એ વાત પર સહમતિ સધાઈ કે ચલણી નોટ પર મહાત્મા ગાંધીના ચિત્રને બદલે અશોક સ્તંભ છાપવામાં આવે.
આપણે બધા દૈનિક વ્યવહારમાં નોટો (ભારતીય ચલણ રૂપિયા) નો ઉપયોગ કરીએ છીએ. ભારતીય રિઝર્વ બેંક દ્વારા જારી કરવામાં આવેલી આ નોટોમાં મહાત્મા ગાંધીનો ફોટો છે. પરંતુ બહુ ઓછા લોકો જાણતા હશે કે ભારતીય ચલણ પર મહાત્મા ગાંધીની તસવીર ક્યારે આવી હતી.
જો કે તે આશ્ચર્યજનક છે કે આઝાદીના ઘણા સમય પછી, મહાત્મા ગાંધીની તસવીર ભારતીય નોટો પર દેખાય છે એટલે કે ભારતીય ચલણ કાગળ પર છપાયેલું હતું. આ કાર્ય આઝાદીના 22 વર્ષ પછી જ પૂર્ણ થયું. તે પણ માત્ર એક રૂપિયાની નોટ પર. રિઝર્વ બેંક ઓફ ઈન્ડિયાની વેબસાઈટ અનુસાર, ભારત સરકારે સૌપ્રથમ 1949માં એક રૂપિયાની નોટની નવી ડિઝાઈન તૈયાર કરી હતી. હવે સ્વતંત્ર ભારત માટે પ્રતીક પસંદ કરવાનું હતું.
અશોકનો લોટ શરૂઆતમાં પ્રકાશિત થયો હતો
શરૂઆતમાં એવું માનવામાં આવતું હતું કે બ્રિટનના રાજાને બદલે મહાત્મા ગાંધીની તસવીર નોટો પર હશે અને આ માટે ડિઝાઇન પણ તૈયાર કરવામાં આવી હતી. પરંતુ અંતે એ વાત પર સહમતિ સધાઈ હતી કે ચલણી નોટ પર મહાત્મા ગાંધીના ચિત્રને બદલે અશોક સ્તંભ અથવા અશોક લોટ છાપવામાં આવે. તે સમયે ભારતીય નોટો પર મહાત્મા ગાંધીનો ફોટો છાપવામાં આવે તે અંગે સર્વસંમતિ ન હતી.
આ સિવાય ચલણી નોટની ડિઝાઈનમાં વધુ ફેરફાર કરવામાં આવ્યા નથી. વર્ષ 1950 માં ભારતીય પ્રજાસત્તાકમાં પ્રથમ વખત 2, 5, 10 અને 100 રૂપિયાની નોટો જારી કરવામાં આવી હતી. તેના પર મહાત્મા ગાંધીની કોઈ તસવીર નહોતી. પ્રથમ વખત, એક રૂપિયાની નોટ પર મહાત્મા ગાંધીનું ચિત્ર દેખાયું પરંતુ આઝાદીના 49 વર્ષ પછી તેમની પરની નોટોની આખી શ્રેણી બહાર પાડવામાં આવી.
ગાંધી પહેલીવાર નોટો પર ક્યારે દેખાયા?
મહાત્મા ગાંધી પહેલીવાર 1969માં નોટ પર દેખાયા હતા. ભારતીય રિઝર્વ બેંકે 1969માં મહાત્મા ગાંધીના ફોટાવાળી એક રૂપિયાની નોટ બહાર પાડી હતી. આ કામ આરબીઆઈ દ્વારા મહાત્મા ગાંધીની 100મી જયંતિના અવસર પર કરવામાં આવ્યું હતું. જેમાં મહાત્મા ગાંધીને બેઠેલા બતાવવામાં આવ્યા હતા અને બેકગ્રાઉન્ડમાં સેવાગ્રામ આશ્રમ હતો.
ગાંધીજીની તસવીરવાળી 500 રૂપિયાની નોટ બંધ
આરબીઆઈએ 18 વર્ષ બાદ ફરી બીજી નોટ પર મહાત્મા ગાંધીનો ફોટો પ્રકાશિત કર્યો છે. આ 1987માં રજૂ કરવામાં આવેલી 500 રૂપિયાની નોટ હતી. જોકે આ નોટને 1996માં RBIએ બંધ કરી દીધી હતી. પરંતુ 1996માં રિઝર્વ બેંકે મહાત્મા ગાંધીની તસવીરવાળી નોટોની નવી શ્રેણી છાપી હતી. જેમાં તમામ નોટો પર મહાત્મા ગાંધીની તસવીર છપાયેલી હતી. મહાત્મા ગાંધી શ્રેણીની આ નોટો નવા સુરક્ષા ફીચર્સ સાથે પ્રિન્ટ કરવામાં આવી હતી. તેના વોટરમાર્ક પણ બદલવામાં આવ્યા હતા. આ નોટમાં એવી વિશેષતાઓ સામેલ કરવામાં આવી હતી કે અંધ લોકો પણ તેને સરળતાથી ઓળખી શકે છે.
ગાંધીજીની તસવીર હટાવવાનો પ્રશ્ન ક્યારે ઊભો થયો?
જો કે વર્ષ 2014માં નોટોમાંથી મહાત્મા ગાંધીની તસવીર હટાવવાની વાત થઈ હતી. પરંતુ તે સમયે નાણામંત્રી રહેલા અરુણ જેટલીએ આવી કોઈપણ અફવાને ફગાવી દીધી હતી. લોકસભાને સંબોધિત કરતી વખતે જેટલીએ કહ્યું હતું કે, રિઝર્વ બેંકની પેનલે નિર્ણય લીધો છે કે બેંકની નોટો પર મહાત્મા ગાંધી સિવાય અન્ય કોઈ નેતાની તસવીરનો ઉપયોગ કરી શકાય નહીં. કારણ કે મહાત્મા ગાંધીથી વધુ સારી રીતે આ દેશનું અન્ય કોઈ વ્યક્તિત્વ પ્રતિનિધિત્વ કરતું નથી. દેશ મહાત્મા ગાંધીને પણ રાષ્ટ્રપિતા માને છે. તેથી તેમની તસવીરને લઈને વિવાદને કોઈ અવકાશ નથી.
ગાંધીજીની આ તસવીર ક્યાંથી લેવામાં આવી હતી?
ભારતીય ચલણ પર દેખાતો મહાત્મા ગાંધીનો ફોટો કેરીકેચર નથી, પરંતુ અસલ ચિત્રમાંથી લેવાયેલ કટઆઉટ છે. આ તસવીર 1946માં રાષ્ટ્રપતિ ભવન (તત્કાલીન વાઈસરોય હાઉસ)ની બહારની છે. આ તસવીરમાં તેમની સાથે બ્રિટિશ નેતા લોર્ડ ફ્રેડરિક વિલિયમ પેટ્રિક લોરેન્સ હતા.
