ગુજરાત રાજ્ય સરકાર દ્વારા સંચાલિત આવા સાત સંગ્રહાલયોમાંના એક તરીકે ગણવામાં આવતા, વોટસન મ્યુઝિયમ, જાડેજા રાજપૂતો દ્વારા સ્થાપિત રાજકોટના રજવાડામાંથી કિંમતી વસ્તુઓનો સંગ્રહ છે. તેમાં અમૂલ્ય લેખો, કલાકૃતિઓ, ફોટોગ્રાફ્સ, સંદર્ભ પુસ્તકાલય અને સંગ્રહાલયનું પ્રકાશન કાઉન્ટર દ્વારા વેચાય છે.
સંગ્રહાલય રાજકોટના જ્યુબિલી ગાર્ડન સ્થિત ક્વીન વિક્ટોરિયા મેમોરિયલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ બિલ્ડિંગમાં સ્થાપિત થયેલ છે. 188 માં કર્નલ જ્હોન વોટસનની યાદમાં આ સંગ્રહાલયનું નામ આપવામાં આવ્યું હતું, જે 1881 થી 1889 સુધીમાં કાઠિયાવાડ એજન્સીના બ્રિટીશ રાજકીય એજન્ટ હતા. વોટસન મ્યુઝિયમ, બરોડાના સંગ્રહાલય પછી, ગુજરાતનું બીજું સૌથી મહત્વપૂર્ણ સંગ્રહાલય છે અને તે સૌરાષ્ટ્રનું સૌથી પ્રાચીન સંગ્રહાલય છે. (પ્રદેશ). કર્નલ વોટસન ઇતિહાસ અને પુરાતત્ત્વવિદ્યાના શોખીન હતા અને રાજકોટ પર માહિતી એકત્રિત કરતા હતા. તેના મોટાભાગનાં સંગ્રહ અને અન્ય કલાકૃતિઓ અહીં સચવાયેલી છે. મ્યુઝિયમ બિલ્ડિંગ 1893 માં પૂર્ણ થયું હતું અને બોમ્બે પ્રેસિડેન્સીના ગવર્નર લોર્ડ જ્યોર્જ હેરિસ દ્વારા તે લોકો માટે ખુલ્લું મૂકવામાં આવ્યું હતું.
વોટસન મ્યુઝિયમમાં મોહેંજોદારોની પ્રાકૃતિક વસ્તુઓની નકલો, પ્રાકૃતિક ઇતિહાસ, 13 મી સદીની કોતરણી, મંદિરની મૂર્તિઓ, કોસ્ચ્યુમ અને સ્થાનિક આદિજાતિ લોકોના ઘરોની રચના પ્રદર્શિત કરવામાં આવી છે. વોટસન મ્યુઝિયમમાં પરંપરાગત, પુરાતત્વીય વસ્તુઓ અને સિક્કાઓનો ઉત્તમ સંગ્રહ છે.
જ્યારે સંગ્રહાલયની પુરાતત્ત્વશાસ્ત્ર ગેલેરીમાં પ્રાગૈતિહાસિક સમયગાળાની કલાકૃતિઓ અને પુરાતત્ત્વીય ગેલેરીમાં હડપ્પન સંસ્કૃતિનો પણ સમાવેશ છે, જે જેથવાના રાજધાની, ઘુમાલીના શિલ્પોનો ખજાનો છે – જે શિલ્પ ગેલેરીની કૃપા આપે છે.
સૌરાષ્ટ્રભરમાં આવેલા આવા સાત મ્યુઝિયમોમાં શ્રેષ્ઠ ગણાતા રાજકોટના વોટસન મ્યુઝિયમનું નામ 1888માં કર્નલ જ્હોન વોટસનની સ્મૃતિમાં રાખવામાં આવ્યું હતું જેઓ બ્રિટિશ પોલિટિકલ એજન્ટ હતા. આ મ્યુઝિયમ રાજકોટના જ્યુબિલી ગાર્ડનમાં આવેલી ક્વીન વિક્ટોરિયા મેમોરિયલ ઈન્સ્ટિટ્યૂટની ઈમારતોમાં સ્થાપવામાં આવ્યું હતું.
મ્યુઝિયમએ જ્ઞાન અને કેળવણી આપનાર કલા અને સંસ્કૃતિના પ્રતિકરૂપ વિશિષ્ટ સંસ્થા છે. ગુજરાતમાં ઘણાખરા મ્યુઝિયમો સૌરાષ્ટ્રમાં આવેલા છે. જે ભૂતપૂર્વ રાજવીઓ તરફથી વારસામાં મળ્યા છે. સદી જૂનું વોટસન મ્યુઝિયમએ પુરાતત્વ, કલા-સંસ્કૃતિ તેમજ હુન્નર અને વિજ્ઞાન વિષયક લગતું બહુહેતુક મ્યુઝિયમ હોવાથી સૌરાષ્ટ્રભરમાં આ મ્યુઝિયમનું એક અલગ સ્થાન છે.
વર્ષ 1888માં વોટસન મ્યુઝિયમની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી
સંગીતા રામાનુજ એ જણાવ્યું હતું કે, કાઠિયાવાડના પોલિટિકલ એજન્ટ કર્નલ જહોન વોટસન ઇતિહાસ અને પુરાતત્વમાં ઘણો રસ ધરાવતા હતા. તેમણે “કાઠિયાવાડ સર્વસંગ્રહ” ગ્રંથ પણ લખ્યો હતો. કાઠિયાવાડની વિવિધ ક્ષેત્રે કરેલી સેવાઓ બદલ તેમની સ્મૃતિ નિરંતર રાખવા સારૂ તેમનું સુયોગ્ય સ્મારક રચવા માટે મિત્રો, શુભેચ્છકો, રાજવીઓ, શહેરીઓએ ભંડોળ એકત્રિત કર્યું તેમાંથી સર્વાનુમતે તેમની પ્રાચીન શોધ પ્રત્યેની ઉત્કૃષ્ઠ લાગણીઓને અનુલક્ષીને મ્યુઝિયમ બનાવવાનો નિર્ણય લેવામાં આવ્યો હતો. વર્ષ 1888માં વોટસન મ્યુઝિયમની સ્થાપના મેમોરીયલ ઈન્સ્ટિટ્યૂટના મકાનોમાં થઇ હતી.
આ સંગ્રહાલય અનેક ઐતિહાસિક રસિકો અને અભ્યાસીઓને જાણકારી આપે છે
સંગ્રહાલય દરેક સમય અને સમાજના અરીસાને પ્રતિબિંબિત કરે છે, જેના દ્વારા આજની પેઢીમાં મૂલ્યોનું સ્થાપન શક્ય બને છે. “વોટસન મ્યુઝિયમની મુલાકાત લેનાર વિદ્યાર્થીને ઉદભવતા પ્રશ્નો ઈતિહાસ અંગેનો તેમનો રસ સૂચવે છે. આ સંગ્રહાલય અનેક ઐતિહાસિક રસિકો અને અભ્યાસીઓને જાણકારી આપે છે. સંગ્રહાલયો ઇતિહાસ સાથે જોડાયેલી વિવિધ ઘટનાઓને જીવંત કરે છે. જેથી અભ્યાસ સાથે તેને સરળ રીતે જોડી શકાય તેવું સબળ માધ્યમ છે. આજની પેઢીને જ્ઞાન સાથે આપણી પ્રાચીન કલા, સંગીત સંસ્કૃતિ સહિતના ભવ્ય વારસાની ઝાંખી આ સંગ્રહાલયમાં પડેલી વિવિધ વિભાગોની વસ્તુઓમાંથી મળી રહે છે.
આપણા સાંસ્કૃતિક અને ઐતિહાસિક વારસાને સુરક્ષિત રાખવા સંગ્રહાલયની ભૂમિકા મહત્વની હોય છે. મ્યુઝિયમ કે, સંગ્રહાલયમા પ્રાચીન અલભ્ય વસ્તુને સાચવી રાખવામાં આવે છે. મ્યુઝિયમ ઉપરથી આપણને ખબર પાડે છે કે, આપણો ભૂતકાળ કેવો હતો. સંગ્રહાલય વર્તમાન સાથે ભૂતકાળને સમજાવી અને તેમાંથી જીવનને ઘણું બધું શીખવે છે.
