હિન્દુ શાસ્ત્રોમાં ગુરુને સર્વોચ્ચ સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે. એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે ગુરુ વિના જ્ઞાનની કલ્પના નથી કરી શકાતી. ગુરુ માત્ર એક વિશેષ વ્યક્તિ નથી, પરંતુ પ્રતીકો પણ ગુરુની શ્રેણીમાં આવે છે. જ્યાં જ્યાં જ્ઞાનનો પ્રવાહ હોય, જ્યાં જ્ઞાનનો પ્રવાહ વહેતો હોય ત્યાં તે વ્યક્તિ ગુરુ બની શકે. શિષ્ય માટે ગુરુ તેનો તારણહાર છે. જ્યારે ગુરુના માનમાં ગુરુ પૂર્ણિમાની ઉજવણી કરવામાં આવે છે, ત્યારે ભારતમાં આ વર્ષે શિક્ષક દિવસ પણ દર વર્ષે ઉજવવામાં આવે છે. ભારતના ઉપરાષ્ટ્રપતિ અને મહાન શિક્ષણશાસ્ત્રી ડૉ. સર્વપલ્લી રાધા કૃષ્ણનના જન્મદિવસને ચિહ્નિત કરવા દર વર્ષે 5 સપ્ટેમ્બરે શિક્ષક દિવસની ઉજવણી કરવામાં આવે છે. તેમજ 5 ઓકટોબર ના રોજ વિશ્વ શિક્ષક દિવસ ઉજવવામાં આવે છે.રાષ્ટ્રીય શિક્ષક દિવસ નિમિત્તે, વિદ્યાર્થીઓ તેમના શિક્ષકો પ્રત્યે તેમની નિષ્ઠા વ્યક્ત કરે છે. સનાતન પરંપરામાં પ્રાચીન સમયથી ગુરુઓને સર્વોચ્ચ દરજ્જો આપવામાં આવ્યો છે. આજે શિક્ષક દિન નિમિત્તે આપણે જાણીશું 10 પૌરાણિક ગુરુઓ અને તેમના પ્રિય શિષ્યો વિશે.
મહર્ષિ વેદવ્યાસ
હિંદુ ધાર્મિક ગ્રંથોમાં મહર્ષિ વેદવ્યાસને પ્રથમ ગુરુ માનવામાં આવે છે. કહેવાય છે કે મહર્ષિ વેદવ્યાસ પોતે ભગવાન વિષ્ણુના અવતાર હતા. તેમનું પૂરું નામ કૃષ્ણદૈપાયન વ્યાસ હતું. મહર્ષિ વેદવ્યાસે વેદ, 18 પુરાણો અને મહાકાવ્ય મહાભારતની રચના કરી હતી. મહર્ષિના શિષ્યોમાં ઋષિ જૈમિન, વૈશમ્પાયન, ઋષિ સુમંતુ, રોમહર્ષન વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.
મહર્ષિ વાલ્મીકિ
મહર્ષિ વાલ્મીકિએ રામાયણ ગ્રંથની રચના કરી હતી. તેમને અનેક પ્રકારના શસ્ત્રોના પિતા માનવામાં આવે છે. ભગવાન રામ અને તેમના બે પુત્રો લવ-કુશ મહર્ષિ વાલ્મીકિના શિષ્યો હતા. તેણે માતા સીતાને જંગલમાં પોતાના આશ્રમમાં પણ આશ્રય આપ્યો હતો.
ગુરુ દ્રોણાચાર્ય
ગુરુ દ્રોણાચાર્યનું વર્ણન મહાભારત કાળમાં જોવા મળે છે. તેઓ કૌરવો અને પાંડવોના ગુરુ હતા. જોકે અર્જુનનું નામ તેના પ્રિય શિષ્યોમાં આવે છે. પરંતુ એકલવ્ય પણ તેમને પોતાના ગુરુ માનતા હતા. ગુરુ દ્રોણાચાર્યએ પોતે એકલવ્ય પાસેથી ગુરુ દક્ષિણા તરીકે પોતાનો અંગૂઠો માંગ્યો હતો.
ગુરુ વિશ્વામિત્ર
રામાયણ કાળમાં ગુરુ વિશ્વામિત્રનું વર્ણન છે. તેઓ ભૃગુ ઋષિના વંશજ હતા. વિશ્વામિત્રના શિષ્યોમાં ભગવાન રામ અને લક્ષ્મણ પણ હતા. વિશ્વામિત્રએ ભગવાન રામ અને લક્ષ્મણને ઘણા શસ્ત્રો શીખવ્યા હતા. કહેવાય છે કે એકવાર દેવતાઓથી નારાજ થઈને તેણે પોતાનું અલગ બ્રહ્માંડ બનાવ્યું હતું.
પરશુરામ
ભગવાન પરશુરામ જન્મથી બ્રાહ્મણ હતા પરંતુ સ્વભાવે ક્ષત્રિય હતા તેમના માતા-પિતાના અપમાનનો બદલો લેવા તેમણે પૃથ્વી પર રહેલા તમામ ક્ષત્રિય રાજાઓનો નાશ કરવાની પ્રતિજ્ઞા લીધી હતી. પરશુરામના શિષ્યોમાં ભીષ્મ, દ્રોણાચાર્ય અને કર્ણ જેવા યોદ્ધાઓના નામ આવે છે.
દૈત્ય ગુરુ શુક્રાચાર્ય
ગુરુ શુક્રાચાર્યને રાક્ષસોના દેવ માનવામાં આવે છે. ગુરુ શુક્રાચાર્યને ભગવાન શિવ દ્વારા મૃત સંજીવની આપવામાં આવી હતી જેણે મૃત રાક્ષસોને ફરીથી જીવંત કર્યા હતા. ગુરુ શુક્રાચાર્યએ રાક્ષસોની સાથે દેવતાઓના પુત્રોને પણ શીખવ્યું. દેવગુરુ બૃહસ્પતિના પુત્ર કાચા તેમના શિષ્ય હતા.
ગુરુ વશિષ્ઠ
સૂર્યવંશના પિતૃ વશિષ્ઠ હતા જેમણે રાજા દશરથને પુત્રેષ્ટિ યજ્ઞ કરવા કહ્યું જેના કારણે ભગવાન રામ, લક્ષ્મણ, ભરત અને શુત્રુઘ્નનો જન્મ થયો. આ ચારેય ભાઈઓએ તેમની પાસેથી શિક્ષણ લીધું હતું. ગુરુ વશિષ્ઠની પણ સપ્તર્ષિઓમાં ગણતરી થાય છે.
દેવગુરુ બૃહસ્પતિ
હિંદુ ધર્મમાં દેવગુરુ બહસ્પતિનું મહત્વનું સ્થાન છે. તે દેવતાઓના ગુરુ છે. દેવગુરુ બૃહસ્પતિ રક્ષોઘર મંત્રોનો ઉપયોગ કરીને દેવતાઓનું પોષણ અને રક્ષણ કરે છે અને દેવતાઓને રાક્ષસોથી રક્ષણ આપે છે. યોદ્ધાઓ તેને યુદ્ધમાં વિજય માટે પ્રાર્થના કરે છે.
ગુરુ કૃપાચાર્ય
ગુરુ કૃપાચાર્ય કૌરવો અને પાંડવોના ગુરુ હતા. કૃપાચાર્યને પણ લાંબા આયુષ્યનું વરદાન મળ્યું હતું. તેણે રાજા પરીક્ષિતને શસ્ત્ર ચલાવવાનો પાઠ પણ શીખવ્યો. કૃપાચાર્ય, તેમના પિતાની જેમ, તીરંદાજીમાં નિપુણ હતા.
આદિગુરુ શંકરાચાર્ય
આદિગુરુ શંકરાચાર્યએ હિંદુ ધર્મના ચાર પવિત્ર સ્થળો (બદ્રીનાથ, રામેશ્વરમ, દ્વારકા, જગન્નાથ પુરી)ની સ્થાપના કરી હતી. તેમનો જન્મ કેરળ રાજ્યના બ્રાહ્મણ પરિવારમાં થયો હતો. એવું કહેવાય છે કે તેમણે માત્ર 7 વર્ષની વયે વેદનું જ્ઞાન મેળવ્યું હતું. સનાતન ધર્મમાં એવું માનવામાં આવે છે કે આદિ શંકરાચાર્ય ભગવાન શંકરના અવતાર હતા.
