- ‘નોકરી કરનાર વ્યક્તિઓનો પહેરવેશ સામેની વ્યક્તિ ઉપર પ્રભાવ પાડનાર હોવો જોઈએ’
જો તમે ગુજરાતની પોશાક સભ્યતા વિશે જાણતા નથી તો તમે ગુજરાતી નથી.ભારત દેશ જેટલી વિવિધતા કદાચ તમને બીજા એક પણ દેશમાં જોવા નહીં મળે.આપણે અહીં કલ્ચરથી લઈને ભાષા,પહેરવેશ,રીતરિવાજો,તહેવારો,પરંપરાઓ બધી જ વસ્તુઓમાં વિવિધતા જોવા મળે છે.
હવે જો પહેરવેશની જ વાત કરીએ તો તમને થશે કે હા,એ તો અમને ખબર છે:જેમકે ગુજરાતમાં ચણીયા ચોળી અને કેડિયું ચોરણી,રાજસ્થાનમાં મારવાડા,પંજાબમાં પંજાબી ડ્રેસ અને કુર્તા,દક્ષિણમાં જઈએ તો કાંજીવરમ સાડી અને લૂંગી,બંગાળમાં જઈએ તો બંગાળી સાડી.પણ ના,તમને માત્ર ઉપરછલ્લી જ ખબર છે.
માત્ર ગુજરાતની જ વાત કરીએ તો અહીં જાતિ બદલાય એ પ્રમાણે તેનો પોશાક પણ બદલાય છે. ’બાર ગાઉએ બોલી બદલાય’ એ કહેવત તો આપણે સાંભળી જ છે.એમ પોશાક પણ બદલાય છે.સાથે સાથે તેને પહેરવાની રીત પણ બદલાય છે.એમાં પણ સ્ત્રીઓને તો ખાસ ! ભાઈઓને તો શું ? વધી વધીને પાઘડી બદલાય ! પણ બહેનોની તો ચાલ બદલાય,ઘરેણાં પહેરવાની રીત,કેવા પ્રકારના ચાંદલા, કેવા પ્રકારના છડા.આ બધું બધું જ બદલાય.
પહેરવેશ એ આપણી ઓળખ હતી.પહેરવેશને આધારે પ્રદેશ ઓળખાઈ જતો.પહેરવેશને આધારે જાતિ નક્કી થઈ જતી.પરંતુ કાળની આ થપાટમાં બધું જ બદલાઈ ગયું છે,બદલાઈ રહ્યું છે.
એક પ્રસંગ કથા યાદ આવે છે:
એક વખત એક બહેન રીક્ષાની રાહ જોઈને ઊભાં હતાં.ત્યાંથી પસાર થતો એક રીક્ષાવાળો ઊભો રહે છે અને કહે છે,’ચાલો,માતાજી ! રેસકોર્સ બાજુ જવું છે ? ’ તો એ બહેન ના પાડે છે અને કહે છે કે,’ના ! મારે જ્યુબીલી શાક માર્કેટ જવું છે.’ બીજા દિવસે ફરી વખત એ જ બહેન રીક્ષાની રાહ જોઈને ઊભાં હતાં અને જોગાનુજોગ એ જ રીક્ષાવાળો ત્યાંથી પસાર થાય છે અને કહે છે,’ચાલો,બહેનજી !ભક્તિનગર જવું છે ?’ તો એ બહેન કહે છે કે, ’ના મારે હોસ્પિટલ ચોક જવું છે.’ ત્રીજા દિવસે એ જ બહેન રીક્ષાની રાહ જોઈને ઊભાં હોય છે અને એનો એ જ રીક્ષાવાળો ત્યાંથી પસાર છે અને પૂછે છે, ’ચાલો મેડમ ! ઈન્દિરા સર્કલ આવવું છે ?’ એ બહેન રીક્ષામાં બેસી જાય છે.રીક્ષામાં બેઠાં બેઠાં તે બહેન રીક્ષાવાળાને પૂછે છે કે, ’ભાઈ ! તમને ખોટું ન લાગે તો એક વાત કહું ? છેલ્લા ત્રણ દિવસથી દરરોજ તમે જ મને રીક્ષામાં બેસવા માટે પૂછો છો અને દરરોજ તમોએ મને અલગ અલગ સંબોધનથી પૂછ્યું.પહેલા દિવસે આપે મને કહ્યું કે માતાજી ચાલો આપને રેસકોર્સ જવું છે?
બીજા દિવસે આપે કહ્યું કે ચાલો બહેનજી,ભક્તિનગર જવું છે ? અને ત્રીજા દિવસે આજે આપે મને કહ્યું કે ચાલો મેડમ ઈન્દિરા સર્કલ જવું છે ? તો આમ કેમ ? ત્રણેય દિવસે એકની એક વ્યક્તિ તરીકે તમે મને અલગ અલગ સંબોધન કેમ કર્યું ? આ અલગ અલગ સંબોધનથી મને નવાઈ લાગે છે.આ બાબતે સ્પષ્ટતા કરશો તો મને ગમશે.’ આ વાત સાંભળીને રીક્ષાવાળો કહે, ’બહેન ! સાંભળો.પહેલા દિવસે આપે સાડી પહેરી હતી.મારાં બા સાડી પહેરે છે.એટલે મને આપનામાં મારાં માતાજીનાં દર્શન થયાં હતાં.એટલે મેં આપને માતાજી કહીને સંબોધન કર્યું હતું.બીજા દિવસે આપે ડ્રેસ પહેર્યો હતો.મારી બહેન પણ ડ્રેસ જ પહેરે છે.એટલે આપનામાં એ વખતે મને બહેનનાં દર્શન થયાં,આથી મેં આપને બહેનજી કહીને સંબોધન કર્યું હતું.અને આજે આપે જીન્સ અને ટી શર્ટ પહેર્યાં છે.આ પહેરવેશ મોટે ભાગે વિદેશી કલ્ચર ધરાવનાર મહીલાઓ જ પહેરતી હોય છે.આથી આજે મેં આપને એમ કહ્યું કે,ચાલો મેડમ,ઈન્દિરા સર્કલ આવવું છે.’
આજકાલ તો ફેશનના નામે જીન્સ અને ટી-શર્ટ ચાલે છે.પણ ખરા અર્થમાં જોઈએ તો એક સમય એવો હતો કે લોકોના પહેરવેશને આધારે જે તે લોકોના પ્રદેશની ખબર પડી જતી અને તેઓ કયા જ્ઞાતિ વર્ગ સમૂહના છે,તે પણ ખબર પડી જતી.
પહેરવેશની દુનિયાના ભૂતકાળમાં ડોકિયું કરીએ તો તમે જીમી કાપડાનું નામ સાંભળ્યું હશે.કોઈને પહેરતા પણ જોયા હશે.પણ કદાચ એવી નહીં ખબર હોય કે તે કોણ પહેરે છે અને કઈ રીતે પહેરે છે.મોટા ભાગે આહિર લોકો અને રબારી તથા ભરવાડ જાતિના લોકો આ પ્રકારનો પહેરવેશ પહેરે છે.જીમી મરુન અને કાળા કલરમાં જોવા મળે છે.જે લૂંગી જેવું મોટું કાપડ હોય છે.કાપડું એક પ્રકારનું બેકલેસ બ્લાઉઝ છે.આ પહેરવેશની સાથે ગળામાં જે ઘરેણું પહેરવામાં આવે છે,તેને બીજ કહેવામાં આવે છે.તે અર્ધ ચંદ્રાકાર હોય છે.હાથમાં બલોયા અથવા તો ખડકના પાટલા પહેરવામાં આવે છે.પગમાં નક્કર ચાંદીનાં કડલાં અને કાનમાં પહેરવાના હોય તેને ઠોરિયા કહેવામાં આવે છે.આ બધાં જ ઘરેણાંઓ અસલી સોના ચાંદીના હોય છે.
મહેર જ્ઞાતિના લોકોના પહેરવેશમાં જીમી જેવું જ લાલ કલરનું ધારવો પહેરવામાં આવે છે.જે પરણેલી સ્ત્રીઓ પહેરતી હોય છે.સફેદ કલરનું ધાહિયું જે કુંવારી ક્ધયાઓ પહેરે છે.માથે ઓઢવાના લાલ કલરના ઓઢણાને હાટડી કહેવામાં આવે છે.
મહેર જ્ઞાતિના ઘરેણાંમાં કાનમાં પહેરવાના વેઢલા, ગળામાં ટૂંકો હાર કાઠલી અને મોટો હાર જૂમણું, તેમજ હાથમાં બલોયા પહેરવામાં આવે છે.
પુરુષોના પોશાકની વાત કરીએ તો કેડિયું અને ચોયણોના પહેરવેશ વિશે આપણે સૌ જાણીએ છીએ.તેની સાથે ખભે રાખવાનું અંગરખું પણ આપણે જોયું છે.દરેક જાતિ પ્રમાણે પાઘડી અને સાફા બાંધવાની રીત અલગ અલગ હોય છે.તો વળી ઘણા પુરુષો ધોતી અને કફની તેમજ ઝભ્ભો અને શેરવાની પણ પહેરતા હોય છે.
આ તો માત્ર ગુજરાતની વાત કરી પણ આખા ભારતની જો વાત કરીએ તો કેટલી વિવિધતા જોવા મળે !
પહેરવેશ એ આપણી સંસ્કૃતિ છે.આપણી ઓળખ છે.પરંતુ આજકાલ ફેશનના નામે વિવિધ પ્રકારના વેશ પરિધાન જોવામાં આવે છે.સમજો કે પશ્ચિમીકરણની અસરનો પ્રભાવ લોકો ઉપર વિશેષ પ્રકારનો જોવા મળે છે.નાનાં બાળકોથી માંડીને મોટાં સ્ત્રી – પુરુષો પણ આ કલ્ચરમાં રંગાયેલા જોવા મળે છે.નાનાં બાળકોને ફેશનની કશી જ ખબર ન પડતી હોવા છતાં,આજના મા બાપ ફેશનના નામે માત્ર દેખાડો કરવાના હેતુથી ચિત્ર વિચિત્ર પહેરવેશ બાળકોને પહેરાવે છે.તો વળી યુવાન યુવતીઓ તો ક્યારેક શરમ ઉપજાવે એવા પહેરવેશમાં જોવા મળે છે.
બાળકો કે યુવાન યુવતીઓની તો વાત જાણે સમજ્યા પરંતુ આજકાલ નોકરી કરતા પુરુષ અને મહિલાઓના પહેરવેશમાં પણ શરમ ઉપજાવે તેવી ફેશન જોવા મળે છે.નોકરી કરનાર વ્યક્તિઓને અનેક લોકોના સંપર્કમાં આવવાનું થતું હોય છે,ત્યારે તેમનો પહેરવેશ સામેની વ્યક્તિ ઉપર પ્રભાવ પાડનાર હોવો જોઈએ.
શિક્ષણ ક્ષેત્રમાં ફરજ બજાવતા શિક્ષકોનો પહેરવેશ ખૂબ જ અગત્યનો ગણવામાં આવે છે. આજકાલના બાળકો સ્માર્ટ છે.ઘણું બધું નિરીક્ષણ કરતા હોય છે.એટલું જ નહીં પરંતુ શિક્ષકોને પોતાના રોલ મોડેલ માનતા હોય છે.શિક્ષકોના વર્તન વ્યવહાર મુજબ વિદ્યાર્થીઓ અનુકરણ કરતા હોય છે.મારી પૌત્રી સંસ્કૃતિ પહેલા ધોરણમાં અભ્યાસ કરે છે.એક દિવસ ઘેર આવીને જમ્યા પછી વજ્રાસનમાં બેઠી. મને કહે, ’જુઓ,દાદા ! જમ્યા પછી આવી રીતે બેસવું જોઈએ.તો ફાયદો થાય. મેં કહ્યું, ’તને કોણે કહ્યું ?’ ’અમારા ટીચર કહેતા હતા. ’તે બોલી. ’પણ હું તો દરરોજ જમ્યા પછી આમ વજ્રાસનમાં બેસું છું.’
કહેવાનો મતલબ એટલો જ કે આ દીકરી દરરોજ મને વજ્રાસનમાં બેઠેલો જોતી હતી તેમ છતાં મારો પ્રભાવ એના ઉપર પડ્યો નહોતો,જ્યારે એના ટીચરના કહેવાથી તેની વાત તરત જ આત્મસાત કરી લીધી.એ અર્થમાં શિક્ષકોનો રોલ અહમ બની જાય છે.આમ તો દરેક વ્યક્તિ જેને જે પહેરવું હોય તેના માટે સ્વતંત્ર જ છે,પરંતુ જ્યારે શિક્ષક તરીકે એક વ્યક્તિ શાળામાં આવે છે,ત્યારે ઘણી બધી મર્યાદા હોય છે.શાળામાં બાળકોને માટે અને શાળાના વાતાવરણને શોભે તેવા પોશાક શિક્ષકોના હોવા એ આવકાર્ય છે.શિક્ષકના વ્યક્તિત્વનો વિચાર કરીએ તો ભૂતકાળમાં ધોતી,ઝભા અને ટોપી વાળા શિક્ષકો તેમજ સાડી પહેરેલી સ્ત્રી શિક્ષિકાઓનું ચિત્ર નજર સામે ખડું થાય ! ઠીક છે,વર્તમાન સમયને ધ્યાનમાં રાખીને બંનેના પહેરવેશમાં ફેરફાર થવો આવકાર્ય છે.શિક્ષિકાઓ માટે સલવાર કુર્તી પહેરી શકાય. શિક્ષકો પેન્ટ શર્ટ કે ઝભ્ભા લેંઘા પહેરી શકે.તે આદર્શ પહેરવેશ ગણી શકાય.પરંતુ શિક્ષકો જીન્સ અને ટી-શર્ટ પહેરીને શાળામાં જાય તો વિદ્યાર્થીઓ ઉપર કેવો પ્રભાવ પડે ! તેમાંય ખાસ કરીને જ્યારે મહિલા શિક્ષિકાઓ જીન્સ અને ટી-શર્ટ પહેરે તો એ કોઈપણ સંજોગોમાં સારું લાગે જ નહીં.અરે,પરાકાષ્ટા તો ત્યારે સર્જાય છે કે અમુક મહિલા શિક્ષિકાઓ તો નજરે પડે એવા ટેટુ પણ ચિતરાવીને સ્કૂલમાં જાય છે.જોકે આ બાબતે શિક્ષણ તંત્ર સજાગ થયું છે.કોઈ કોઈ જગ્યાએ તો આ બાબતે પરિપત્ર પણ કરીને સૂચનાઓ આપવામાં આવી છે.માધ્યમિક શિક્ષણ બોર્ડમાં પણ આ અંગે ચર્ચા કરીને નિર્ણયો કરવાના હતા.અમુક જિલ્લા વિકાસ અધિકારીએ તો પહેરવેશ બાબતે આલોચના કરીને પરિપત્ર પણ કર્યા છે. એક મનુષ્ય તરીકે આપણને એટલું તો સમજાવું જોઈએ કે આપણે જે વ્યવસાય કરતા હોઈએ એ વ્યવસાયને અનુરૂપ આપણો પહેરવેશ હોવો જોઈએ.આજે સિનેમામાં કામ કરતા અદાકારોના વધુ પડતાં વલગર કપડાં જોઈને આપણે સૂગ પ્રદર્શિત કરતા હોઈએ છીએ,તો પછી લોક વ્યવહારમાં આપણે આપણી ગરિમાને શોભે એવા પહેરવેશમાં જીવવું જોઈએ કે નહીં ! એમાં જ આપણી શોભા છે.
