જો તમારી પાસે ટેલિસ્કોપ છે, તો આકાશમાં શનિ, ગોળ ગ્રહ કરતાં વધુ જોવાલાયક સ્થળો ઓછા છે. હાલમાં, સૂર્યાસ્ત પછી તરત જ સાંજના આકાશમાં શનિ તેના ઉચ્ચતમ સ્તરે સ્પષ્ટપણે દેખાય છે.
સૌરમંડળના છઠ્ઠા ગ્રહ અને તેના પ્રખ્યાત વલયોને સારી રીતે જોવા માટે ટેલિસ્કોપ અથવા દૂરબીનનો ઉપયોગ કરવાનો આ આદર્શ સમય છે. પરંતુ છેલ્લા કેટલાક દિવસોમાં સોશિયલ મીડિયા પર ઘણા લેખો જંગલની આગની જેમ ફેલાઈ ગયા છે.
2025 સુધીમાં અદૃશ્ય થઈ જશે તે લેખો દાવો કરે છે કે શનિની વલયો ઝડપથી અદૃશ્ય થઈ રહી છે – અને 2025 સુધીમાં અદૃશ્ય થઈ જશે! તો વાર્તા શું છે? સાંજના આકાશમાં શનિ ગ્રહ અદૃશ્ય થઈ જાય તે પહેલાંના થોડા મહિનાઓ શું ખરેખર તેના શક્તિશાળી વલયોને જોવાની છેલ્લી તક હોઈ શકે? ટૂંકો જવાબ ના છે. જ્યારે તે સાચું છે કે રિંગ્સ 2025 માં પૃથ્વી પરથી લગભગ અદૃશ્ય થઈ જશે, આ ન તો આશ્ચર્યજનક છે કે ન તો ગભરાવાનું કારણ છે. રિંગ્સ પછી તરત જ “ફરીથી દેખાશે”. તેનું કારણ અહીં સમજાવ્યું છે.
સૂર્યની આસપાસ પૃથ્વીની પોતાની સતત મુસાફરી પૃથ્વીના ઝુકાવ શા માટે શનિ પ્રત્યેનો આપણો દૃષ્ટિકોણ બદલાય છે તે સમજવા માટે, ચાલો સૂર્યની આસપાસ પૃથ્વીની પોતાની સતત મુસાફરીને ધ્યાનમાં લઈને પ્રારંભ કરીએ. આ સફર આપણને સમગ્ર ઋતુઓમાં લઈ જાય છે – શિયાળાથી વસંત, ઉનાળો અને પાનખર, પછી ફરી પાછા. ઋતુઓની રચનાનું કારણ શું છે? સરળ શબ્દોમાં કહીએ તો, પૃથ્વી એક તરફ નમેલી છે, જેમ કે સૂર્યથી દેખાય છે. આપણું વિષુવવૃત્ત આપણી ભ્રમણકક્ષાના સમતલમાં લગભગ 23.5 ડિગ્રી નમેલું છે. પરિણામ? જેમ જેમ આપણે સૂર્યની આસપાસ પરિભ્રમણ કરીએ છીએ, આપણે એકાંતરે એક ગોળાર્ધ અને પછી બીજાને આપણા તારા તરફ ઝુકાવતા જોઈએ છીએ.
શા માટે શનિના વલયો ‘અદૃશ્ય’ થાય છે? પરંતુ તે ખૂબ જ પાતળું છે – મોટાભાગના સ્થળોએ, માત્ર દસ મીટર જાડા. રિંગ્સ શનિના વિષુવવૃત્તની ઉપર સીધી ભ્રમણકક્ષા કરે છે અને તેથી તે શનિની ભ્રમણકક્ષાના પ્લેન તરફ પણ વળેલું છે. તો શા માટે શનિના વલયો ‘અદૃશ્ય’ થાય છે? રિંગ્સ એટલી પાતળી હોય છે કે જ્યારે દૂરથી જોવામાં આવે છે, ત્યારે તે ધાર પર પહોંચતાની સાથે જ અદૃશ્ય થઈ જાય છે. તમે કાગળની શીટને પકડીને, ધાર પર ન આવે ત્યાં સુધી તેને ફેરવીને સરળતાથી આની કલ્પના કરી શકો છો – કાગળ લગભગ દૃશ્યમાંથી અદૃશ્ય થઈ જાય છે. જેમ જેમ શનિ સૂર્યની આસપાસ પરિભ્રમણ કરે છે તેમ તેમ આપણો દ્રષ્ટિકોણ બદલાય છે. ભ્રમણકક્ષાના અડધા ભાગ માટે, તેનો ઉત્તર ગોળાર્ધ આપણી તરફ નમેલું છે અને ગ્રહના રિંગ્સનો ઉત્તરી ચહેરો આપણી તરફ નમેલું છે.
તમે શું જુઓ છો? જ્યારે શનિ સૂર્યની બીજી બાજુ હોય છે, ત્યારે તેનો દક્ષિણ ગોળાર્ધ આપણી તરફ હોય છે. આ કારણોસર, આપણે ગ્રહના વલયોનો દક્ષિણ ચહેરો આપણી તરફ નમેલા જોયે છે. આને સમજાવવાનો શ્રેષ્ઠ માર્ગ એ છે કે કાગળની શીટ લેવી અને તેને આડી રીતે – જમીનની સમાંતર – આંખના સ્તરે પકડી રાખવું. હવે કાગળને જમીન તરફ થોડા ઇંચ નીચે સ્લાઇડ કરો. તમે શું જુઓ છો? કાગળનો ઉપરનો ભાગ દેખાય છે. તમારી આંખની રેખાને પસાર કરીને, કાગળને પાછળ ખેંચો, જેથી તે તમારી ઉપર હોય અને તમે કાગળની નીચે જોઈ શકો. પરંતુ જલદી તે આંખનું સ્તર પસાર કરે છે, કાગળ લગભગ અદૃશ્ય થઈ જશે. આ તે છે જે આપણે શનિના વલયો સાથે જોઈએ છીએ.
શનિના વલયોના “અદ્રશ્ય” થવાનું કારણ: જેમ જેમ શનિની ઋતુઓ આગળ વધે છે, તેમ તેમ આપણે રિંગ્સની દક્ષિણ બાજુ જોવાથી ઉત્તર બાજુ તરફ વળીએ છીએ. પછી, ગ્રહ ફરી એક વાર પાછળની તરફ ઝુકે છે, જે દક્ષિણ બાજુને દર્શાવે છે. શનિ વર્ષ દીઠ બે વાર, આપણે રિંગ્સની ધાર જોઈએ છીએ અને તે બધા દૃશ્યમાંથી અદૃશ્ય થઈ જાય છે. 2025 માં આ જ થઈ રહ્યું છે – શનિના વલયો “અદૃશ્ય” થઈ જશે તેનું કારણ એ છે કે આપણે તેમને ધારથી જોઈશું. આ નિયમિતપણે થાય છે. છેલ્લી વાર 2009 માં હતી અને થોડા મહિનાઓ દરમિયાન રિંગ્સ ધીમે ધીમે ફરીથી દેખાઈ. રિંગ્સનો રીટર્ન સિક્વન્સ માર્ચ 2025માં ફરી શરૂ થશે.
તે પછી નવેમ્બર 2025 માં ફરીથી દૃશ્યમાંથી અદૃશ્ય થઈ જાય તે પહેલાં, તેઓ ધીમે ધીમે મોટા ટેલિસ્કોપ દ્વારા જોવામાં આવશે. આ પછી, રિંગ્સ ધીમે ધીમે વધુ અને વધુ સ્પષ્ટ થશે, આગામી મહિનાઓમાં સૌથી મોટા ટેલિસ્કોપમાં ફરીથી દેખાશે. ચીંતા કરશો નહીં. જો તમે શનિના વલયો સ્પષ્ટપણે જોવા માંગતા હો, તો હવે તમારી શ્રેષ્ઠ તક છે, ઓછામાં ઓછા 2027 અથવા 2028 સુધી!
