સરકારની ઝીરો કાર્બન ઉત્સર્જન તરફની ઉડાન:ગ્રીન હાઇડ્રોજન આવતીકાલનું પેટ્રોલ બનશે ?

સરકારે નેશનલ ગ્રીન હાઈડ્રોજન મિશનને ઔપચારિક રીતે મંજૂરી આપી રૂ. 19,744 કરોડ પણ ફાળવ્યા

જો ગ્રીન હાઇડ્રોજન રોજિંદા વપરાશમાં સામેલ થઈ જાય તો ક્રૂડની આયાત ઘટી જાય, અર્થતંત્ર ઉપરનું મોટું ભારણ દૂર થાય

ફાયદાઓ સામે નુકસાન પણ : ગ્રીન હાઇડ્રોજનનું ઉત્પાદન ખર્ચાળ અને તે જ્વલનશીલ હોવાથી તેનું સ્ટોરેજ પણ જોખમી

સરકારે નેશનલ ગ્રીન હાઈડ્રોજન મિશનને ઔપચારિક રીતે મંજૂરી આપી દીધી છે.  આ માટે 19,744 કરોડ રૂપિયાની રકમ પણ ફાળવવામાં આવી છે. આ યોજના દ્વારા સરકાર ભારતને ગ્રીન હાઇડ્રોજન અને તેના ઘટકોના ઉત્પાદન અને નિકાસ માટે કેન્દ્ર બનાવવા માંગે છે.  આ આયાતી અશ્મિભૂત ઇંધણ પરની આપણી નિર્ભરતા ઘટાડશે.  આ સાથે સરકારનું લક્ષ્ય 2070 સુધીમાં શૂન્ય ઉત્સર્જન હાંસલ કરવાનું પણ છે.  આ મિશનની જાહેરાત વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ 2021ના સ્વતંત્રતા દિવસ પર કરી હતી.

હાઈડ્રોજન બળતણ તરીકે આદર્શ તત્વ ગણી શકાય. તેમાંથી વિદ્યુત પેદા કરી શકાય. તેને ઠંડુ પાડી પ્રવાહી બનાવવામાં આવે તો પેટ્રોલનાં એન્જિન જેવાં હાઈડ્રોજન ચલિત એન્જિન ચલાવી શકે. પ્રવાહી સ્વરૂપમાં તે પેટ્રોલ કરતાં અઢીગણી શક્તિ ધરાવે છે. બળતણ તરીકે તેનો વપરાશ કરવામાં સૌથી મોટો ફાયદો એ છે કે તે પ્રદૂષણ નથી કરતું. પેટ્રોલ કે ડીઝલ જેવાં બળતણો ઝેરી વાયુઓ પેદા કરે છે જ્યારે હાઈડ્રોજનનો બળતણ તરીકે વપરાશ થાય ત્યારે પાણી પેદા થાય છે.

ટૂંકમાં રિન્યુએબલ એનર્જીના વિવિધ વિકલ્પોમાં હાઇડ્રોજન ઘણો ક્રાંતિકારી મનાય છે. એટલે જ ભારત સરકાર ઊર્જાના આ સ્રોતને ખૂબ પ્રાધાન્ય આપી  રહી છે. ગયા વર્ષે કેન્દ્ર સરકાર દ્વારા બજેટમાં ઊર્જા મિશનની કરાયેલી ઘોષણા દેશને સ્વચ્છ ઊર્જાના ક્ષેત્રમાં આગળ લઈ જવાની દિશામાં મોટું પગલું છે.

વર્ષ ૨૦૨૧-૨૨ના બજેટમાં નાણામંત્રીએ હાઇડ્રોજન એનર્જી મિશનની જાહેરાત કરીને આ દિશામાં મોટું પગલું ભર્યું છે. હાલમાં કુદરતી સ્રોતોનો ભંડાર મર્યાદિત છે અને એટલે એના સારા વિકલ્પ તરીકે પુનઃપ્રાપ્ય ઊર્જા સમયની જરૂરિયાત છે. આ સંજોગોમાં હાઇડ્રોજન એનર્જીનું મહત્ત્વ દિવસેને દિવસે વધતું જાય છે. દેશમાં ઊર્જાનું મેનેજમેન્ટ આર્થિક રીતે તો અગત્યનું છે જ પણ સાથે સાથે પર્યાવરણની જાળવણી માટે પણ મહત્ત્વનું છે.

હાઈડ્રોજન વાયુ સહજ રીતે ઉપલબ્ધ નથી. કેમ કે, મોટાભાગનો હાઈડ્રોજન વાયુ ઑકિસજન સાથે સંયોજાઈ, પાણી બની પૃથ્વી પર પથરાઈ ગયો છે. હાઈડ્રોજનના બે અણુ અને ઑકિસ્જનનો એક અણુ મળીને પાણી બનાવે છે એ તો સૌ કોઈ જાણે છે. પાણીમાંથી વિદ્યુત પ્રવાહ પસાર કરવામાં આવે ત્યારે હાઈડ્રોજન અને ઓકિસજન છૂટા પડે છે. આ ક્રિયાને ઈલેક્ટ્રોલાઈસિસ કહે છે. આમ કરવામાં એક મુશ્કેલી નડે છે. જેટલો હાઈડ્રોજન આ રીતે મળે છે તે કરતાં તેમાં વપરાતી વિદ્યુત વધારે મોંધી પડે છે. કુદરત પાસે આ માટે અનોખી પધ્ધતિ છે જેના વડે કરોડો વર્ષથી પાણીનું ઑકિસજન હાઈડ્રોજનમાં વિભાજન થતું રહ્યું છે. લીલી વનસ્પતિમાં રહેલા  ક્લોરો પ્લાસ્ટ નામના કોષ સૂર્યના કિરણોની મદદથી આ કાર્ય કરે છે.

મોટી સમસ્યા એ છે કે એનું ઉત્પાદન તો મુશ્કેલ છે જ પણ સાથે સાથે એને સ્ટોર કરવાનું ખર્ચાળ અને મુશ્કેલ છે. હાઇડ્રોજન બહુ જલદી પ્રતિક્રિયા આપે છે અને એ અત્યંત જ્વલનશીલ છે. આ કારણે હાઇડ્રોજનને સ્ટોર કરવાનું પ્રમાણમાં મુશ્કેલ છે.

૨૦૩૦ સુધીમાં ૫૦ લાખ ટન હાઇડ્રોજન ઉત્પન્ન કરવા પ્રોત્સાહનો આપતી સરકારની નવી ગ્રીન હાઇડ્રોજન નીતિને ઉદ્યોગપતિઓએ ઉત્સાહપૂર્વક વધાવી લીધી છે. ભારત આમ પણ નવા થર્મલ પાવર કરતાં વધુ સસ્તી સૌર અને પવન ઊર્જા પેદા કરે છે, પરંતુ રિન્યુએબલ ઊર્જા અનેક જગ્યાએ જીવાશ્મ ઇંધણની (ફોસિલ ફ્યુઅલ) જગ્યા લઈ શકે છે ત્યારે સ્ટીલ અને સીમેન્ટ જેવા ઉદ્યોગોમાં કોલસાની હજી પણ જરૂરપડે છે. તેમ જ શિપિંગ અને એરલાઇન્સમાં પ્રવાહી ઇંધણની જરૂર પડે છે. પાણીમાંથી વિદ્યુત પસાર થતાં હાઇડ્રોજન પેદા થાય છે જો વીજળી રિન્યુએબલ ઊર્જામાંથી આવતી હોય તો તેને ગ્રીન હાઇડ્રોજન કહેવામાં આવે છે. તેનો સંગ્રહ કરી શકાય છે અને ત્યારબાદ સ્ટીલ, સીમેન્ટ, શિપિંગ અને એરલાઈન્સ જેવા ઉદ્યોગો માટે વધુ પ્રબળતા ધરાવતી ઊર્જા પેદા કરવા બાળી શકાય છે. ખાતરનું ઉત્પાદન કરવા પણ તેનો ઉપયોગ કરી શકાય છે.

વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીની અધ્યક્ષતામાં કેન્દ્રીય કેબિનેટે નેશનલ ગ્રીન હાઇડ્રોજન મિશનને મંજૂરી આપી દીધી છે.  મિશન માટે પ્રારંભિક ખર્ચ રૂ. 19,744 કરોડ હશે, જેમાં સાઇટ પ્રોગ્રામ માટે રૂ. 17,490 કરોડ, પાયલોટ પ્રોજેક્ટ માટે રૂ. 1,466 કરોડ, આર એન્ડ ડી માટે રૂ. 400 કરોડ અને અન્ય મિશન ઘટકો માટે રૂ. 388 કરોડનો સમાવેશ થાય છે.  નવી અને નવીનીકરણીય ઉર્જા મંત્રાલય સંબંધિત ઘટકોના અમલીકરણ માટે યોજના માટે માર્ગદર્શિકા તૈયાર કરશે.

ગ્રીન હાઇડ્રોજન મિશન અંગે સરકારે અત્યાર સુધી શું કર્યું છે?

વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ નવેમ્બર 2020માં 3જી આરઇ-ઇન્વેસ્ટ સમિટને સંબોધિત કરતી વખતે, વ્યાપક રાષ્ટ્રીય હાઇડ્રોજન એનર્જી મિશન શરૂ કરવાની યોજનાની વાત કરી હતી.  ગ્રીન હાઇડ્રોજનના ક્ષેત્રમાં આગળ વધવા માટે, વડાપ્રધાને દેશના 75મા સ્વતંત્રતા દિવસ એટલે ​​કે 15 ઓગસ્ટ, 2021ના અવસરે રાષ્ટ્રીય હાઇડ્રોજન મિશનની જાહેરાત કરી હતી.  આ પછી, કેન્દ્ર સરકારે ગ્રીન હાઇડ્રોજન મિશન માટે ઘણા મહત્વપૂર્ણ પગલાં લીધા છે.

ગ્રીન એનર્જી સ્ત્રોતોમાંથી હાઇડ્રોજન ઉત્પન્ન કરવા માટે બજેટ 2021-22માં હાઇડ્રોજન એનર્જી મિશન શરૂ કરવાની દરખાસ્ત કરવામાં આવી હતી.

એનટીપીસી-આરઇએલએ લેહમાં ગ્રીન હાઇડ્રોજન ફ્યુલિંગ સ્ટેશન સ્થાપવા માટે ટેન્ડર બહાર પાડ્યા હતા અને એનટીપીસીએ વિદ્યુત વ્યાપર નિગમ લિમિટેડ ફ્યુઅલ સેલ બસોની ખરીદી માટે.

આ પછી ઓગસ્ટ 2021માં એક્સપ્રેશન ઓફ ઈન્ટરેસ્ટને આમંત્રણ આપવામાં આવ્યું હતું.એનટીપીસી-આરઇએલ લેહ ખાતે 1.25 મેગાવોટનો સોલાર પાવર પ્લાન્ટ સ્થાપી રહી છે, જે હાઇડ્રોજન ફ્યુઅલિંગ સ્ટેશનને પાવર આપશે.  સપ્ટેમ્બર 2021 માં, કોલસા મંત્રાલયે કોલસા આધારિત હાઇડ્રોજન ઉત્પાદન માટે માર્ગ નકશો તૈયાર કરવા માટે ટાસ્ક ફોર્સ અને નિષ્ણાત સમિતિની રચના કરી હતી.

ડિસેમ્બર 2021 માં, એનટીપીસીએ સિમ્હાદ્રી (વિશાખાપટ્ટનમ પાસે) ખાતે ગેસ્ટ હાઉસ ખાતે ઇલેક્ટ્રોલાઈઝરનો ઉપયોગ કરીને હાઇડ્રોજન ઉત્પાદન સાથે “સિંગલ ફ્યુઅલ-સેલ આધારિત માઇક્રો-ગ્રીડ” પ્રોજેક્ટ શરૂ કર્યો.  તે ભારતનો પ્રથમ ગ્રીન હાઇડ્રોજન આધારિત ઊર્જા સંગ્રહ પ્રોજેક્ટ છે. નેશનલ હાઇડ્રોજન મિશન તરફ એક મહત્વપૂર્ણ પગલા તરીકે, ફેબ્રુઆરી 2022 માં, પાવર મંત્રાલયે ગ્રીન હાઇડ્રોજન / ગ્રીન એમોનિયા નીતિને સૂચિત કર્યું.

એપ્રિલ 2022 માં, એનટીપીસી અને ગુજરાત ગેસ લિમિટેડ વચ્ચે પાઈપ્ડ નેચરલ ગેસમાં ગ્રીન હાઈડ્રોજનનું મિશ્રણ કરવા માટે કરાર કરવામાં આવ્યો હતો.

એપ્રિલ 2022 માં, ઓઈલ ઈન્ડિયા લિમિટેડએ આસામમાં તેના જોરહાટ પંપ સ્ટેશન પર દરરોજ 10 કિલોની સ્થાપિત ક્ષમતા સાથે ભારતનો પ્રથમ 99.999% શુદ્ધ ગ્રીન હાઈડ્રોજન પાયલોટ પ્લાન્ટ શરૂ કર્યો.  આ પ્લાન્ટ 3 મહિનાના રેકોર્ડ સમયમાં કાર્યરત થયો હતો.

કેન્દ્રીય કેબિનેટે જૂન 2022 માં ભારતના નવી અને નવીનીકરણીય ઉર્જા મંત્રાલય અને ઇન્ટરનેશનલ રિન્યુએબલ એનર્જી એજન્સીવચ્ચે વ્યૂહાત્મક ભાગીદારી કરારને મંજૂરી આપી હતી. કેન્દ્રીય પર્યાવરણ, વન અને આબોહવા પરિવર્તન મંત્રી ભૂપેન્દ્ર યાદવે કોપ 27માં ગ્રીન હાઇડ્રોજનનો ઉલ્લેખ કર્યો હતો.4 જાન્યુઆરીના રોજ, કેન્દ્રીય રસાયણ અને ખાતર મંત્રી મનસુખ માંડવિયાએ ‘ગ્રીન હાઈડ્રોજન’નો ઉપયોગ કરીને યુરિયા અને ડીએપી ઉત્પાદનમાં ભારતને આત્મનિર્ભર બનાવવા માટે એક ઉચ્ચ સ્તરીય બેઠકની અધ્યક્ષતા કરી હતી.

આનાથી આપણા જીવનમાં કેટલો બદલાવ આવશે?

હાઇડ્રોજનના ઘણા ઉપયોગો છે.  ગ્રીન હાઇડ્રોજનનો ઉપયોગ ઉદ્યોગમાં કરી શકાય છે અને ઘરના ઉપકરણોને પાવર કરવા માટે હાલની ગેસ પાઇપલાઇનમાં સંગ્રહિત કરી શકાય છે.  ઉદાહરણ તરીકે, જ્યારે એમોનિયા, શિપિંગ માટે શૂન્ય-કાર્બન બળતણ જેવા વાહકમાં રૂપાંતરિત થાય ત્યારે તે નવીનીકરણીય ઊર્જાનું પરિવહન કરી શકે છે.

હાઇડ્રોજનનો ઉપયોગ ઇંધણ સાથે વીજળીનો ઉપયોગ કરતી કોઈપણ વસ્તુને પાવર કરવા માટે પણ કરી શકાય છે, જેમ કે ઇલેક્ટ્રિક વાહનો અને ઇલેક્ટ્રોનિક સાધનો.  અને બેટરીઓથી વિપરીત, હાઇડ્રોજન ઇંધણ કોષોને રિચાર્જ કરવાની જરૂર નથી અને જ્યાં સુધી તેમની પાસે હાઇડ્રોજન બળતણ હોય ત્યાં સુધી તે ચાલે છે.

ખાનગી કંપનીઓ અને વિવિધ રાજ્યો કેન્દ્રના આ પ્રોજેક્ટમાં રસ દાખવી રહ્યા છે

તાજેતરના ભૂતકાળમાં, ઓટો, પેટ્રોલિયમ રિફાઇનિંગ અને સ્ટીલ જેવા ક્ષેત્રોમાં ગ્રીન હાઇડ્રોજનનો લાભ લેવા માટે દેશમાં નક્કર પ્રયાસો કરવામાં આવી રહ્યા છે.  એપ્રિલ 2022 માં, સરકારી માલિકીની ઓઈલ ઈન્ડિયા લિમિટેડે આસામના જોરહાટમાં ભારતનો પ્રથમ 99.99 ટકા શુદ્ધ ગ્રીન હાઈડ્રોજન પ્લાન્ટ શરૂ કર્યો.

પ્રસ્તાવિત મિશનમાં સ્ટીલ સેક્ટરને સ્ટેકહોલ્ડર બનાવવામાં આવ્યું છે.  જ્યારે, ડાયરેક્ટ રિડ્યુસ્ડ આયર્ન ઉત્પાદનમાં ગ્રીન હાઇડ્રોજનનો ઉપયોગ કરવાની શક્યતા શોધવા માટે, સરકાર પાસેથી આંશિક ભંડોળ સાથે પાઇલટ પ્લાન્ટ સ્થાપવાની દરખાસ્ત કરવામાં આવી છે.  કેરળએ પોતાના હાઇડ્રોજન ઇકોનોમી મિશન માટે વ્યૂહાત્મક રોડમેપ, નીતિ ઘડતર અને અમલીકરણ યોજનાઓ તૈયાર કરવા માટે એક ઉચ્ચ-સ્તરીય કાર્યકારી જૂથની સ્થાપના કરી છે, જે ગ્રીન હાઇડ્રોજનમાં રોકાણને સરળ બનાવશે અને રાજ્યને “ગ્રીન હાઇડ્રોજન હબ” બનાવશે.

ટાટા મોટર લિમિટેડના સહયોગથી ઈન્ડિયન ઓઈલ કોર્પોરેશન લિમિટેડના સંશોધન અને વિકાસ કેન્દ્રે અગાઉ હાઈડ્રોજન ફ્યુઅલ સેલ બસોનું પરીક્ષણ કર્યું હતું.  રિલાયન્સ ઇન્ડસ્ટ્રીઝ લિમિટેડ, અદાણી એન્ટરપ્રાઇઝ, જેએસડબ્લ્યુ એનર્જી અને એક્મ સોલર જેવી કંપનીઓ પણ ગ્રીન હાઇડ્રોજનનો ઉપયોગ કરવાની યોજના ધરાવે છે.  અદાણીએ જૂનમાં જાહેરાત કરી હતી કે તે “વિશ્વની સૌથી મોટી ગ્રીન હાઇડ્રોજન ઇકોસિસ્ટમ” બનાવવા માટે ફ્રાન્સની ટોટલ એનર્જી સાથે સંયુક્ત રીતે કામ કરશે.  યુએસ સ્થિત ઓહમિયમ ઈન્ટરનેશનલે કર્ણાટકમાં ભારતની પ્રથમ ગ્રીન-હાઈડ્રોજન ફેક્ટરી શરૂ કરી છે.

સરકારના 2030 સુધીના લક્ષ્યો

• દેશમાં લગભગ 125 ગીગાવોટના રિન્યુએબલ એનર્જી ક્ષમતા વધારા સાથે વાર્ષિક ઓછામાં ઓછા 5 મિલિયન મેટ્રિક ટનની ગ્રીન હાઇડ્રોજન ઉત્પાદન ક્ષમતાનો વિકાસ
• આઠ લાખ કરોડ રૂપિયાથી વધુનું કુલ રોકાણ
• છ લાખથી વધુ નોકરીઓનું સર્જન
• રૂ. 1 લાખ કરોડથી વધુ મૂલ્યના અશ્મિભૂત ઇંધણની આયાતમાં એકંદરે ઘટાડો
• વાર્ષિક ગ્રીનહાઉસ ગેસ ઉત્સર્જનમાં લગભગ 50 મિલિયન મેટ્રિક ટન જેટલો ઘટાડો